«Տակից» աշխատող Ջո Բայդենը՝ «Հայաստանն ու Բուշն անձամբ» գրքում
Newmag հրատարակչության Winter Fest-ին ներկայացվել է Ամերիկյան հետազոտությունների հայկական կենտրոնի ղեկավար Սուրեն Սարգսյանի «Հայաստանն ու Բուշն անձամբ. Հայ-ամերիկյան շփումների գաղտնազերծված մանրամասներ» գիրքը:
Գաղտնազերծված ու գրքում ներկայացվող փաստաթղթերը վերաբերում են հայ-ամերիկյան առաջին շփումներին, հայ-թուրքական հարաբերությունների ու Լեռնային Ղարաբաղի հիմնահարցի վրա ամերիկյան ազդեցությանը:
Սուրեն Սարգսյանն ընթերցողներին մանրամասներ է ներկայացնում «Գոբլի պլանի», 907-րդ բանաձեւի, Ջորջ Բուշի որդու հայաստանյան այցի, Լեւոն Տեր–Պետրոսյանի վարած բանակցությունների մասին։
Գրքում ներառված են նաեւ ամերիկացի դիվանագետների՝ Երեւանից Վաշինգտոն ուղարկած գաղտնի զեկուցագրերն ու Վաշինգտոնից եկած գաղտնի հրահանգները։
Հայ-ամերիկյան առաջին շփումները սկսվել են 1988թ. Սպիտակի երկրաշարժի օրերին: Երկրաշարժից 72 ժամ անց Հայաստան է հասել ամերիկյան առաջին օգնությունն, իսկ Սուրբծննդյան նախօրեին Հայաստան են այցելել Ջորջ Բուշի որդին ու թոռը, որոնք ամերիկյան օգնությունն անձամբ են տարել Սպիտակ, եղել հիվանդանոցներում:
Երկրաշարժից մեկ ամիս անց ԱՄՆ է այցելել Երեւանի փոխքաղաքապետ Բաբկեն Վարդանյանն, ու հայկական պատվիրակությանն անակնկալ կերպով ընդունել է ընտրված նախագահ Բուշը, որն այդ ժամանակ ԱՄՆ գործող փոխնախագահն եր: 1991թ.-ի նոյեմբերին Հայաստանի նախագահի պաշտոնը ստանձնելուց օրեր անց ԱՄՆ է մեկնել Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը, որը եւս հանդիպել է նախագահ Ջորջ Բուշին:
Հայաստանը Հարավային Կովկասի պետություններից առաջինն էր, որի հետ 1992թ.-ի հունվարին ԱՄՆ-ն դիվանագիտական հարաբերություններ է հաստատել: Օրեր անց պատմական այցով Հայաստան է ժամանել ԱՄՆ պետքարտուղար Ջեյմս Բեյքերը:
Newmag Winter Fest-ում գրքի վերաբերյալ քննարկման մասնակից ՀՀ արտաքին գործերի առաջին նախարար Րաֆֆի Հովհաննիսյանն ասել է՝ ԱՄՆ-ն հետաքրքրված էր Հայաստանով ու այդ մասին են վկայում հայ-ամերիկյան առաջին շփումները:
Վլադիմիր Դիլանյանը, ով 1989թ.-ին Երեւանի քաղաքային ղեկավարի պատվիրակության կազմում հանդիպել էր ԱՄՆ նորընտիր նախագահ Ջորջ Բուշին, պատմել է.
«Ֆանտաստիկ հետաքրքիր հանդիպում էր Սպիտակ տանը: Մեր պատվիրակության կազմում հինգ մարդ էր, որքանով հասկանում եմ, նրանցից միայն ես եմ հիմա ողջ: Հանդիպման վերջում Ջորջ Բուշն ինձ նվիրել է իր այս նշանը, որը պահում եմ»:
Գրքի հեղինակ Սուրեն Սարգսյանը նշել է, որ գրքում շատ են բացահայտումները. «Եթե գոնե ինձ համար փորձեմ առանձնացնել մեկ-երկու ամենաուշագրավները, կնշեմ 907-րդ բանաձեւի վերաբերյալ բացահայտումը»:
ԱՄՆ Կոնգրեսի 907-րդ բանաձեւն ընդունվել է 1992թ.-ին: Դրանով ԱՄՆ կառավարությանն արգելվել է ուղղակի աջակցություն ցուցաբերել Ադրբեջանին, քանի որ վերջինս շրջափակման մեջ է պահում Հայաստանը:
«Կարծես՝ այս բանաձեւի մասին ամեն ինչ ասված է, ամեն ինչ քննարկված է, բայց բոլորի մոտ կա կարծիք, եւ այն հիմնավոր է, որ 907-րդ բանաձեւի հեղինակը սենատոր Քերրին էր, որը հետագայում դարձավ ԱՄՆ պետքարտուղար, իսկ հիմա նախագահ Բայդենի խորհրդականն է կլիմայի հարցերով: Նախկին պետական պաշտոնյաների հետ հարցազրույցների արդյունքում, սակայն, մեզ հաջողվեց պարզել, որ 907-րդ բանաձեւի շողքը, այսինքն «տակից» աշխատող ուժը եղել է մեկ այլ սենատոր, ում անունն է Ջո Բայդեն: Նա եղել է այս բանաձեւի հիմնական շարժիչ ուժերից: Այդ մասին ներկայացված է գրքում», - ասել է Սուրեն Սարգսյանը:
Newmag հրատարակչության գլխավոր խմբագիր Գնել Նալբանդյանը կարեւորել է նման գրքերը ապագայի համար դասեր քաղելու տեսանկյունից.
«Տարածված կարծիք է, որ պատմությունը մեզ դասեր է տալիս, բայց դասականն ասում էր՝ պատմությունը դասատու չէ, որ մեզ դասեր տա, պատմությունը դպրոցի խիստ վերակացու է, որը պատժում է, եթե դասերը չենք սովորում: Այնպես որ, ներկայացված պատմական արձանագրությունները մեզ դասեր չեն տալիս, դրանք կպատժեն, եթե չսովորենք»:
Յանա Շախրամանյան
Լուսանկարները՝ Էմին Արիստակեսյանի