[Շարունակությունը` գրքում] Առնո Գայգեր. Ծեր թագավորը իր աքսորավայրում

Պետք է ընդհանուրը նույնպես նկարագրել որպես անձնական։

Հոկուսայի 

Ես վեց տարեկան էի, երբ պապս դադարեց ինձ ճանաչելուց։ Մենք ապրում էինք հարևանությամբ. նրա տունը մեր տան ներքևում էր։ Դպրոց գնալիս ճանապար­ հը կարճացնելու համար ես անցնում էի նրա այգով, այդ ժամանակ պապս երբեմն փայտ էր շպրտում իմ հետևից և ասում, որ այլևս չհամարձակվեմ երևալ իր արտերում։ Իսկ երբեմն էլ, ինձ տեսնելով, ուրախանում էր, մոտե­ նում ու Հելմուտ էր անվանում։ Նրա վերաբերմունքը եր­ կու դեպքում էլ ինձ համար անհասկանալի մնաց։ Պապս մահացավ։ Ես մոռացել էի այս դեպքերը, մինչև որ հորս մոտ հայտնաբերեցին այդ նույն հիվանդությունը։
Ռուսական մի ասացվածք կա, թե մեր սխալներից բացի կյանքում ոչինչ չի վերադառնում։ Եվ տարիքի հետ դրանք սաստկանում են։ Հայրս միշտ հակված էր միայ­ նության, իսկ թոշակի գնալուց հետո բոլորովին մեկու­ սացավ։ Կարծես դրանով ցույց էր տալիս, թե կորցրել է շրջապատի հանդեպ ամեն տեսակի հետաքրքրություն։ Այդ վերաբերմունքը նրան բնորոշ էր։ Այնուամենայնիվ, որոշ ժամանակ մենք նրան թախանձում էինք ուշքի գալ, ինչից հայրս նյարդայնանում էր։
Այսօր մի լուռ զայրույթ է ինձ պատում ուժերի այդ զուր վատնումի պատճառով։ Մենք նախատում էինք ան­ ձին, բայց իրականում խնդիրը հիվանդությունն էր։
— Խնդրում ենք, այդպես մի՛ վարվիր,— ասում էինք մենք հարյուր անգամ, և հայրիկը հանգիստ ու համբե­ րությամբ ընդունում էր մեր նախատինքները։
Թվումէր`նագործումէըստայնկարգախոսի,թեմար­ դու համար ամենահեշտը ճիշտ ժամանակին հիասթափ­ վելն է։ Նա չէր ուզում դիմադրել մոռացկոտությանը, չէր օգտագործում հիշողության ամենաաննշան հենարան­ ները։ Երբեք չէր փորձում գանգատվել, երբ իրեն ինչ–որ բան էին հիշեցնում։ Չէր պայքարում իր հոգևոր անկման դեմ և ոչ մի անգամ չէր փորձում խոսել այդ մասին, չնա­ յած, այսօրվա տեսանկյունից ելնելով, նա պետք է ամե­ նաուշը իննսունական թվականների կեսերին գիտակցեր այդ ամենի լրջությունը։ Եթե նա իր երեխաներից որևէ մեկին ասեր, որ ուղեղը սկսել է դավաճանել իրեն, այդ դեպքում բոլորն ավելի ճիշտ կգնահատեին իրադրու­ թյունը։ Սակայն տեղի էր ունենում մուկն ու կատվի խա­ ղը, հայրիկը` մկան դերում, մենք` մկների, իսկ հիվան­ դությունը` կատվի։
Այդ առաջին` նյարդերը քայքայող, անվստահու­ թյամբ և անկայունությամբ լեցուն փուլը հետևում է մնա­ ցել։ Չնայած ես հաճույքով չեմ վերհիշում այդ ամենը, բայց հիմա հասկանում եմ, որ մեծ տարբերություն կա` երբ ես զենքերդ վայր դնում` երբ այլևս չե՞ս ուզում պայ­ քարել, թե՞ գիտակցում ես, որ արդեն ջախջախված ես։ Հայրս ընդունում էր այն փաստը, որ ջախջախիչ պար­ տություն է կրել։ Նա հասել էր կյանքի այն հատվածին, երբ հոգևոր ուժերը լքում էին իրեն, և նա հույսը դրեց իր ինքնատիրապետման վրա. հարազատներին նույնպես դա կարող էր օգնել այդ հիվանդությանը դիմադրելիս, քանի որ համապատասխան դեղամիջոցները սուղ էին։
Միլան Կունդերան գրում է. «Միակ բանը, որ մեզ մնում է այդ անխուսափելի պարտության դեպքում, որը կյանք են անվանում, այն հասկանալու փորձն է»։
Միջին փուլի ծերունական թուլամտությունը, որում այս պահին գտնվում է հայրս, ես մոտավորապես այս­ պես եմ պատկերացնում. ասես մարդուն քնից արթնաց­ րել են, և նա չգիտի, թե որտեղ է, ամեն ինչ պտտվում է շուրջը` երկրները, տարիները, մարդիկ։ Փորձում է կողմ­ նորոշվել, բայց չի հաջողվում։ Մեռածները, ողջերը, հի­շողությունները, ցնորական տեսիլքները, ոչինչ չասող նախադասության կտորները շարունակում են պտտվել, և այդ վիճակը օրվա ընթացքում չի փոխվում։
Եթե ես տանն եմ, ինչը հազվադեպ է պատահում, քանի որ նրան խնամելու հոգսը մեզանից շատերն են իրենց ուսերին վերցրել, ապա հայրիկին արթնացնում եմ ժամը իննի կողմերը։ Նա, բոլորովին շվարած, պառ­ կած է իր վերմակի տակ, բայց արդեն ընտելացել է և այլևս չի բողոքում, որ անծանոթ մարդիկ են մտնում իր ննջասենյակ։
— Չե՞ս ուզում վեր կենալ,— հարցնում եմ ես նրան սիրալիր։ Եվ որպեսզի մի փոքր լավատեսություն ներ­ շնչեմ, ավելացնում եմ,— ի՜նչ գեղեցիկ է մեր կյանքը։
Նա թերահավատությամբ վեր է կենում` ասելով. — Քո կյանքը միգուցե գեղեցիկ է։
Երբ նրան տալիս եմ իր գուլպաները, նա, մի պահ հոնքերը կիտած, զննում է դրանք, հետո ասում.
— Իսկ երրորդը որտե՞ղ է։
Որպեսզի այդ գործը շատ չձգձգվի, ես օգնում եմ նրան հագնել շորերը, ինչը նա պատրաստակամ և համ­ բերատար թույլ է տալիս։ Դրանից հետո ես նրան ուղ­ ղորդում եմ դեպի ներքև` խոհանոց, որտեղ նա նախա­ ճաշում է։ Նախաճաշից հետո հորդորում եմ, որ հայրս սափրվի։ Իսկ նա, ինձ աչքով անելով, ասում է.
— Ավելի լավ է տանը մնամ։ Քեզ այսպես վաղ էլ այ­ ցի չեմ գա։
Ես ցույց եմ տալիս լողասենյակի ճանապարհը։ Նա երգում է.
— Ա՜խ–ախ, վա՜խ–վախ…— և փորձում է դրանով ժամանակ շահել։
— Բայց դու պետք է ընդամենը սափրվես, որ մի փոքր քեզ նմանվես,— ասում եմ ես։
Նա դանդաղ հետևում է ինձ.
— Եթե հույս ունես,— մրմնջում է նա, նայում հայե­ լուն, երկու ձեռքով ուժեղ շփում է գզգզված մազերը, որից հետո դրանք իսկապես ուղղվում են։ Հետո նորից նայում է հայելուն և ասում,— կարծես նոր հարդարված լինեն,— ժպտում է ու ինձ սրտանց շնորհակալություն հայտնում։
Վերջերս հայրս շատ հաճախ է շնորհակալություն հայտնում։ Մի քանի օր առաջ նա առանց որևէ պատ­ ճառի ասաց.
— Ես նախապես շնորհակալ եմ քեզ։
Նմանատիպ բացահայտումներին ես հիմա սիրալիր եմ արձագանքում.
— Խնդրեմ,— ասում եմ ես, կամ,— ոչինչ,— կամ,— ես դա մեծ սիրով եմ անում։
Փորձը ցույց է տալիս, որ հաստատական պատաս­ խանները, որոնք հայրիկին համոզում են, որ ամեն ինչ կարգին է, ավելի լավ են, քան այնպիսի հարցերը, որոնք նրան ամաչեցնում ու անվստահ էին դարձնում։ Սովորա­ բարմարդըհաճույքովչիպատասխանումայնհարցերին, որոնք նրա ուշադրությունը սևեռում են իր թերություննե­ րի վրա, եթե, իհարկե, նա այդ ամենը գիտակցում է։

---

Շարունակությունը՝ գրքում նախագծի մյուս գրքերը կարդացեք այստեղ

---

Սկզբում այս ամենին հարմարվելը ցավոտ էր ու հյու­ ծիչ։ Երեխան ծնողներին ուժեղ է համարում և հավա­ տում, որ նրանք կյանքի հարվածների հանդեպ կայուն են, դիմացկուն, այդ պատճառով նրանց մոտ հետագա­ յում նկատելի թուլություններին շատ դժվար է համա­ կերպվում։ Բայց ես աստիճանաբար հարմարվեցի այդ նոր դերին և սովորեցի, որ ծերունական թուլամտու­ թյամբ հիվանդ մարդու հետ շփվելիս նոր մոտեցումներ են հարկավոր։
Եթե հայրս ուզում է շնորհակալություն հայտնել, ապա կարող է դա անել առանց առանձնահատուկ պատճառի, իսկ եթե ուզում է գանգատվել, թե ողջ աշխարհն իրեն բախտի քմահաճույքին է թողել, նշանակություն չունի, թե նա ճիշտ է արդյոք գնահատում իրավիճակը։ Նրա համար ծերունական թուլամտությունից դուրս աշխարհ չկա։ Որպես հարազատ ես կարող եմ միայն այդ պատ­ ճառով փորձել մի փոքր մեղմացնել այս ամենի դառնու­ թյունը` հիվանդի մթագնած աշխարհը նկատի առնելով։ Քանի որ հայրս այլևս չի կարող կամրջով անցնել իմ աշխարհը, ապա ես պետք է անցնեմ նրա կողմը։ Այն­ տեղ` նրա հոգևոր վիճակի սահմանների ներսում` մեր գործնականության և նպատակասլացության վրա հիմն­ ված հասարակությունից այն կողմ, նա դեռ հարգված մարդ է և եթե նույնիսկ, ի տարբերություն իր շրջապա­ տի, ոչ միշտ է ողջամիտ, այնուամենայնիվ յուրովի հրա­շալի մարդ է։
Այգում մի կատու է շրջում։ Հայրիկն ասում է.
— Նախկինում ես էլ կատուներ ունեի, բայց դրանք միայն իմը չէին, ես բաժնետեր էի։
Իսկ մի անգամ, երբ նրան հարցրի, թե ինչպես է իրեն զգում, պատասխանեց.
— Հրաշքներ չեն պատահում, բայց նշաններ կան։ Իսկ հետո առանց որևէ կապի, այնքան անհավանա­
կան ու անհասկանալի, ինչպես երբեմն մարդ երազում է տեսնում, ավելացրեց.
— Կյանքն առանց խնդիրների նույնպես հեշտ չէ։ Ավգուստ Գայգերի հումորը և իմաստությունը։ Ափ­սոս միայն, որ լեզուն նրան դանդաղ դավաճանում է, որ այն նախադասությունները, որոնք լսելիս մարդու շունչը զարմանքից կտրվում է, ավելի հազվադեպ են դառնում։ Ինձ շատ է հուզում, թե որքան մեծ բան ենք կորցնում։ Թվում է, թե հայրս արյունահոսում է. դա լավ տեսանե­ լի է ժամանակի խոշորացույցով։ Կյանքը կաթիլ–կաթիլ դուրս է հոսում նրանից։ Այն զգացումը, որ սա իմ հայրն է` այն տղամարդը, ով մորս հետ մեծացրել է ինձ, դեռ անխաթար է մնացել։ Բայց ավելի հաճախ են կրկնվում այն պահերը, երբ ես նախկին հայրիկին այլևս չեմ ճա­ նաչում, հիմնականում` երեկոյան։
Երեկոն մատուցում է այն ամենի կանխազգացումը, ինչ առավոտն է իր հետ բերելու։ Իսկ մութն ընկնելու հետ վախը պատում է հայրիկին։ Այդ ժամանակ հայրիկը մոլորված, անօգնական ու անհանգիստ է, նա նման է իր աքսորավայրում ապրող ծեր թագավորի։ Այդ ժամանակ նրա աչքին ամեն ինչ երկյուղալի է, երերուն, անկայուն և կարծես սպառնում է, որ հաջորդ պահին կտարրա­ լուծվի։ Եվ ոչինչ նրան տանը լինելու զգացողություն չի ներշնչում։
Որոշ ժամանակ խոհանոցում նստած` գրառումներս եմ կատարում դյուրակիր համակարգչում։ Հյուրասենյա­ կում հեռուստացույցն է միացրած, և հայրս, այնտեղից ձայներ լսելով, ոտնաթաթերի վրա սողոսկում է նախա­ սրահով, ականջ է դնում և մի քանի անգամ քթի տակ մրմնջում.
— Ոչինչ չեմ հասկանում։
Հետո գալիս է խոհանոց, ձևացնում, իբր դիտում է, թե ինչպես եմ գրում։ Բայց կողմնակի մի հայացքով ես նկատում եմ, որ նրան օգնություն է պետք։
— Չե՞ս ուզում մի քիչ հեռուստացույց դիտել,— հարց­ նում եմ ես։
— Դրանից ի՞նչ օգուտ։ — Դե որպես ժամանց։
— Ես մեծ սիրով կգնայի տուն։ — Դու տանն ես։
— Մենք որտե՞ղ ենք։
Ես ասում եմ փողոցի անունն ու տան համարը։
— Դե, այո՛, բայց ես այստեղ երբեք երկար չեմ մնացել։ — Դու այս տունը կառուցել ես հիսունական թվա­
կանների վերջին և դրանից հետո այստեղ ես ապրում։
Նա դեմքը ծամածռում է։ Կարծես նրան չեն բավա­ րարում հենց նոր ստացած այդ տեղեկությունները։ Նա ծոծրակն է ճանկռում.
— Ես քեզ հավատում եմ, բայց վերապահումով։ Իսկ հիմա տուն եմ ուզում։
Ես նայում եմ հորս։ Չնայած նա փորձում է թաքցնել հո­ գուխռովքը,բայցնկատելիէ,թեայդպահըորքանդժվար է նրա համար։ Շատ անհանգիստ է, ճակատին քրտինքի կաթիլներ են երևում։ Այս ուր որ է խուճապի մատնվող մարդուն նայելիս ես ցնցվում եմ մինչև ոսկորներս։
Այդտանջողտպավորությունը,թեիբրտանըչես,բնո­ րոշ է հիվանդությանը։ Ես այսպես եմ բացատրում այդ երևույթը. ծերունական թուլամտությամբ հիվանդ մարդը ներքին քայքայման հետևանքով կորցնում է ապահովու­ թյան զգացումը, այդ պատճառով փափագում է մի վայր, որտեղ նորից կարող է ապահով զգալ իրեն։ Բայց քանի որ անապահովության զգացումը ծանոթ վայրերում նույն­ պես չի անցնում, ապա նույնիսկ սեփական անկողինն է դադարում հնարավոր տուն լինելուց։
Ինչպես Մարսել Պրուստն է ասում. «Ճշմարիտ դրախտները մեր կորցրածներն են»։ Բնակավայրի փո­ փոխությունը նման դեպքում չի առողջացնում, այլ ըն­ դամենը շեղում է, ինչպես երգելը։ Երգելն ուրախացնում է. տկարամիտ մարդիկ հաճույքով են երգում։ Երգելը զգացմունքային երևույթ է, շոշափելի աշխարհից դուրս գտնվող տուն։
Իմիջիայլոց` երգելու մասին. հաճախ ասում են, որ ծե­ րունական թուլամտությամբ հիվանդ մարդիկ նման են փոքր երեխաների, հազիվ թե գտնես այս թեմայով որ­ ևէ տեքստ, որտեղ չլինի այդ համեմատությունը, իսկ դա վրդովեցնող է։ Անհնար է, որ հասուն մարդը հետընթաց ապրի և երեխա դառնա, չէ՞ որ երեխայի էությանը հա­ տուկ է առաջընթացը։ Երեխաներն ունակություններ են ձեռք բերում, իսկ թուլամտությամբ հիվանդները կորց­ նում են այդ ունակությունները։ Երեխաների հետ շփվելիս ակնհայտ է առաջընթացը, իսկ ծերունական թուլամտու­ թյամբ հիվանդների հետ շփվելիս` հետընթացը։ Ճշմար­ տությունն այն է, որ ծերությունը ոչինչ չի վերադարձնում, այն սահուղի է, և նրա պատճառած ամենամեծ հոգսերից մեկն այն է, որ պարզապես շատ երկար է տևում։
Ես միացնում եմ խտասկավառակների ձայնարկիչը։ Հելգան` քույրս, հորս փոքր–ինչ ուրախացնելու նպատա­ կով ժողովրդական երգերի հավաքածու է գնել։ Այնտեղ շատ երգեր կան, ինչպես` «Բարձր դեղին ավտոմեքե­ նայի վրա», կամ «Մի անգամ չվում էին հինգ վայրի կա­ րապներ»։ Հաճախ այս հնարքը գործում է։ Մենք մի կես ժամ երգում ենք, ծերուկը երբեմն այնպես է տարվում իր դերով, որ ես սկսում եմ ծիծաղել։ Հայրիկը շատ արագ է վարակվում, և քանի որ առանց այդ էլ ժամանակն է, ես օգտագործում եմ պահը և նրան ուղղորդում եմ դեպի վերև` իր ննջասենյակ։ Նա այժմ լավ տրամադրության մեջ է, չնայած ժամանակի, տարածության և դեպքերի տեսանկյունից դեռ ամեն ինչ վատ է, բայց դա նրա հա­ մար այս պահին բարդ խնդիր չէ։
«Էլ ի՞նչ հաղթել, այս ամենին դիմանալ է պետք»,— մտածում եմ ես և զգում, որ այդ օրն ինձ համար հա­ մարյա նույնչափ հոգնեցնող էր, որքան հայրիկի։ Ես բացատրում եմ նրան, թե ինչ անի, իսկ նա, իր գիշերա­ զգեստը հագնելով, ինքնուրույն սողոսկում է ծածկոցի տակ և ասում.
— Կարևորը, որ ես քնելու տեղ ունեմ։
Հետո նայում է շուրջը, բարձրացնում ձեռքը և ողջու­ նում ինչ–որ մեկին, որը միայն նրա համար գոյություն ունի, և ասում է.
— Այստեղ կարելի է դիմանալ։ Այստեղ իրականում բավական հաճելի է։
Ինչպե՞ս ես, պա՛պ։
Պետք է ասեմ, որ լավ եմ։ Ամեն դեպքում` չակերտնե­ րի մեջ, քանի որ ի վիճակի չեմ այդ մասին դատելու։
Ի՞նչ ես մտածում ժամանակի անցողիկության մասին։
Ժամանակի անցողիկությա՞ն։ Ինձ համար միևնույնն է՝ արագ է այն անցնում, թե դանդաղ։ Ես այդ հար­ ցում պահանջկոտ չեմ։

Զանգակ հրատարակչություն