[Շարունակությունը՝ գրքում] Ժան–Ժակ Ռուսո․ Հասարակական դաշինքի մասին կամ քաղաքական իրավունքի սկզբունքները
ԳԼՈՒԽ V
ԱՅՆ ՄԱՍԻՆ, ՈՐ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏ է ՄՇՏԱՊԵՍ ԱՌԱՋ ՇԱՐԺՎԵԼ՝ ՀԻՄՔ ԸՆԴՈՒՆԵԼՈՎ ԱՌԱՋԻՆ ՀԱՄԱՁԱՅՆԱԳԻՐԸ
Եթե ես նույնիսկ համաձայնեի այն ամենին, ինչը մինչ այժմ ժխտել եմ, բռնապետության կողմնակիցները դրանից շատ բան չէին շահի։ Զանգվածներին հնազանդեցնելու և հասարակությունը կառավարելու միջև մշտապես զգալի տարբերություն գոյություն կունենա։ Երբ առանձին մարդիկ մեկը մյուսի հետևից ստրկացվում են մեկ մարդու կողմից, ապա որքան էլ լինի նրանց թվաքանակը, միևնույնն է, տվյալ դեպքում ես միայն տեսնում եմ տիրոջ և ստրուկների և ոչ մի դեպքում՝ ժողովրդի և նրա ղեկավարի։ Եթե կուզեք, դա պարզապես մարդկանց կուտակում է, այլ ոչ թե միություն։ Այստեղ ո՛չ հասարակական բարիք գոյություն ունի, ո՛չ էլ քաղաքական մարմին։ Այդպիսի մարդը, նույնիսկ եթե ստրկացրել է աշխարհի կեսը, միևնույնն է, մնում է որպես առանձին անձ։
Նրա շահերը, քանի որ մյուսների շահերի հետ չեն համընկնում, մնում են միայն որպես մասնավոր։ Այդ մարդու մահանալուց անմիջապես հետո նրա միապետությունը ցիրուցան կլինի, և փոխադարձ կապեր գոյություն չեն ունենա, ինչպես մոխրակույտ է դառնում կաղնին, երբ կրակը խժռում է այն։ «ժողովուրդը,— ասում է Գրոցիուսը,— կարող է իրեն հանձնել թագավորի իշխանությանը»։ Այսպիսով՝ Գրոցիուսը ժողովրդին այդպիսին է ընդունում նաև մինչև արքային հպատակվելը։ Սակայն այդպիսի գործողությունը քաղաքացիական բնույթ է կրում, և այն ժողովրդի կողմից ընդունված որոշում է ենթադրում։ Այսպիսով՝ նախքան այդ գործողությունը դիտարկելը, որի միջոցով ժողովուրդը թագավոր է ընտրում, վատ չէր լինի դիտարկել նաև այն գործողությունը, որի շնորհիվ ժողովուրդը ժողովուրդ է դառնում, քանի որ առաջինին անպայմանորեն նախորդող այդ գործողությունը հասարակության իրական հիմքն է հանդիսանում։ Եվ, իսկապես, եթե նախնական համաձայնություն չլիներ, և եթե միայն ընտրությունը միաձայն չլիներ, ապա որտեղի՞ց ի հայտ կգար մեծամասնության՝ փոքրամասնությանը ենթարկվելու պարտականությունը։ Եվ ի՞նչ իրավունքով հարյուր մարդ, որոնք ցանկանում են տիրակալ ունենալ, կքվեարկեն այն տասը մարդու համար, որոնք ոչ մի տիրակալ չեն ցանկանում ունենալ։ Ձայների մեծամասնության օրենքն ինքնին հիմնված է համաձայնության վրա և ենթադրում է միաձայնություն՝ նվազագույնը գոնե մեկ անգամ։
ԳԼՈՒԽ VI
ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԴԱՇԻՆՔԻ ՄԱՍԻՆ
Կարծում եմ, որ կան մարդիկ, որոնք հասել են այն աստիճանին, երբ խոչընդոտող ուժերը, որոնք նրանց խանգարում են բնական վիճակում մնալու, գերակշռում են այն ուժերի նկատմամբ, որոնք ամեն անհատ կարող է գործադրել, որպեսզի պահպանի այդ վիճակը։ Այդպիսի պայմաններում սկզբնական վիճակն այլևս չի կարող գոյություն ունենալ, և մարդկային ցեղը կկործանվեր, եթե չփոխեր իր գոյության ձևերը։ Բայց քանի որ մարդիկ չեն կարող ստեղծել նոր ուժեր, այլ կարող են միայն համախմբվել և ուղղորդել արդեն գոյություն ունեցող ուժերը, ապա նրանց համար ինքնապահպանման այլ միջոցներ չեն մնում, քան համախմբվելով ստեղծել ուժերի հանրագումար որը կկարողանա հաղթահարել դիմադրությունը և այդ ուժերը գործի դնել միակ շարժիչի օգնությամբ և ստիպել դրանց ներդաշնակ գործել։
Ուժերի այդ հանրագումարը կարող է առաջանալ միայն շատ մարդկանց համատեղ գործողությունների դեպքում, քանի որ յուրաքանչյուր մարդու ուժն ու ազատությունը նրա ինքնապահպանման հիմնական միջոցներն են, հետևաբար ինչպե՞ս կարող է նա, ինքն իրեն վնաս պատճառելով, դրանք տալ և հաշվի չառնել այն հոգսերը, որոնք իր իսկ նկատմամբ ունեցած պարտականություններն են։ Իմ հետազոտության առարկան ընդգրկող այդ դժվարությունը կարող է արտահայտվել հետևյալ բառերով՝ «Գտնել միության այնպիսի ձև, որը միահամուռ ուժերով կպաշտպանի և կպահպանի յուրաքանչյուր մասնակցի ունեցվածքը, և որտեղ յուրաքանչյուր անհատ, բոլորին միանալով, միայն ինքն իրեն կենթարկվի, բայց միևնույն ժամանակ կմնա նույնքան ազատ, որքան նախկինում էր»։ Ահա այն հիմնական խնդիրը, որը լուծում է հասարակական դաշինքը։
Այդ դաշինքի հոդվածներն իրենց գործողության բնույթով հասցված են այնպիսի որակի, որ չնչին փոփոխությունն անգամ դրանք կդարձնի դատարկ և ոչ իրական։ Այդ իսկ պատճառով չնայած դրանք երբևիցե ճշգրտորեն չեն ձևակերպվել, միևնույնն է, ամենուր նույնն են և ամենուր էլ լռելյայն ընդունվում և կիրառվում են այնքան ժամանակ, քանի դեռ հասարակական դաշինքի խախտման արդյունքում յուրաքանչյուրը կրկին ձեռք չի բերել իր սկզբնական իրավունքները և իր բնական ազատությունը՝ կորցնելով դաշինքի շնորհիվ ձեռք բերած ազատությունը, հանուն որի նա հրաժարվել էր բնական ազատությունից։ Այդ հոդվածները, եթե լավ ընկալվեն, հանգեցնում են մեկ բանի, այսինքն՝ այդ միության անդամներից յուրաքանչյուրի օտարմանն իր բոլոր իրավունքների հետ՝ հօգուտ ամբողջ համայնքի, քանի որ, նախևառաջ, երբ յուրաքանչյուրն ամբողջությամբ տրվում է այդ միությանը, ապա պայմանները բոլորի համար նույնն են դառնում, իսկ եթե պայմանները բոլորի համար նույնն են, ապա ոչ մեկը շահագրգռված չէ, որ մյուսների համար այն ծանր բեռ հանդիսանա։
Բացի դրանից, քանի որ օտարումը կատարվում է առանց վերապահումների, ապա միությունը դառնում է կատարյալ այնքանով, որքանով այն կարող է այդպիսին դառնալ, և մասնակիցներից ոչ մեկը հատուկ պահանջներ չունի, քանի որ եթե առանձին անհատներ որոշ իրավունքներ դեռ ունենային, ապա բարձրագույն իշխանության բացակայության պատճառով, որը կկարողանար լուծել հասարակության ու նրանց միջև ծագած խնդիրները, յուրաքանչյուրը, որոշ հարցերում իր սեփական դատավորը լինելով, շուտով կսկսեր մյուս բոլոր հարցերում դատավոր դառնալու հավակնություն ունենալ։ Այսպիսով՝ բնական վիճակը կշարունակեր գոյատևել, միությունը անհրաժեշտության դեպքում կդառնար կա՛մ բռնակալական, կա՛մ անիմաստ։ Եվ, վերջապես, յուրաքանչյուրն, իրեն բոլորին ենթարկելով, իր անձն առանձին որևէ մեկին չի ենթարկում։ Ու քանի որ հանրության անդամների մեջ չկա մեկը, որի նկատմամբ մյուսները նույն իրավունքները ձեռք չբերեին, որոնք իրենք իրենց նկատմամբ զիջել են, ապա յուրաքանչյուրը ձեռք է բերում այն բանի համարժեքը, ինչը կորցնում է, և ավելի շատ ուժ է ձեռք բերում՝ պահպանելու համար այն, ինչ ունի։
Եթե, այսպիսով, հասարակական դաշինքից հեռացնենք այն, ինչը նրա էությունն է, ապա կտեսնենք, որ այն հանգում է հետևյալին. մեզնից յուրաքանչյուրն իր անձը և ողջ ուժը տալիս է ընդհանուր կամքի գերագույն ղեկավարությանը, և մենք բոլորս յուրաքանչյուր անդամին ընդունում ենք որպես ամբողջի անբաժան մաս։
Պայմանագրային հարաբերությունների մեջ հանդես եկող առանձին անձանց փոխարեն միության այդ գործողությունն անմիջապես ստեղծում է բարոյական և կոլեկտիվ ամբողջություն, որը բաղկացած է այնքան անդամներից, որքան այն ձայն ունի, ամբողջություն, որն իր միասնականությունը՝ ընդհանուր եսը, կյանքը և կամքը ձեռք է բերում հենց այդ գործողության ճանապարհով։ Մյուս բոլոր անհատների համախմբմամբ ստեղծված այդ հասարակական անհատականությունը նախկինում ստացել է հասարակական
համայնք (cité)5 քաղաքաբնակին շփոթում են անվանումը, իսկ հիմա կոչվում է հանրապետություն կամ քաղաքական մարմին, որին իր անդամներն ասում են պետություն, երբ այն պասիվ է, և գերիշխան, երբ այն ակտիվ է, և վեհապետություն, եթե բաղկացած է նմանատիպ մարդկանցից։ Ինչ վերաբերում է միության անդամներին, ապա նրանք ամբողջության մեջ ընդունում են ժողովուրդ անունը, իսկ առանձին կոչվում են քաղաքացիներ, որոնք գերագույն իշխանության մասնակիցներ են, և հպատակներ, որոնք ենթարկվում են պետության օրենքներին։ Սակայն այս եզրույթները երբեմն իրար են խառնվում, և մեկը դրվում է մյուսի փոխարեն, բայց, իհարկե, բավական է ընդամենը կարողանալ իրարից տարբերակել, և դրանք կօգտագործվեն իրենց ճշգրիտ նշանակությամբ։
«Cité» բառի իսկական իմաստը մեր օրերում գրեթե լրիվ մոռացվել է: Շատերը քաղաքը համարում են քաղաքացիական համայնք և
քաղաքացու հետ: Նրանք չգիտեն, որ քաղաքը բաղկացած է տներից, իսկ քաղաքացիական համայնքը՝ քաղաքացիներից: Այդ մոլորությունը շատ թանկ նստեց կարթագենցիների վրա: Ես երբեք չեմ կարդացել, որ citoyen անվանումը տրվի որևէ տիրակալի հպատակին, նույնիսկ մակեդոնացիների մեջ չկար դա, իսկ մեր ժամանակներում նույնիսկ անգլիացիների մեջ չկա, չնայած որ նրանք ազատությանն ավելի մոտ են կանգնած, քան մնացածները: Միայն ֆրանսիացիներն են բավականաչափ համարձակորեն իրենց անվանում քաղաքացիներ, որովհետև նրանք բոլորովին չեն հասկանում այդ բառի նշանակությունը, ինչը երևում է նրանց բառարաններից: Եթե նրանք, իրենց այդպես անվանելով, հասկանային բառի իմաստը, ապա այն ուզուրպացիայի ենթարկելով՝ վիրավորանք կհասցնեին Նորին Մեծությանը: Այդ անվանումը նրանք անվանում են ոչ թե իրավունք, այլ առաքինություն: Երբ Բոդենը ուզում էր խոսել մեր քաղաքացիների և քաղաքաբնակների մասին, նա, մեկին մյուսի հետ շփոթելով, մեծ վրիպում էր թույլ տալիս: Դ’Ալամբերն իր «Cenève» հոդվածում չի շփոթել և ճիշտ տարբերակել է մարդկանց չորս (նույնիսկ հինգ, եթե չհաշվենք օտարերկրացիներին) տեսակ, որոնք ապրում են մեր քաղաքում, և որոնցից միայն երկուսից է բաղկացած հանրապետությունը: Մյուս ֆրանսիացի գրողներից, որոնց ես ճանաչում եմ, ոչ մեկը չի հասկացել «քաղաքացի» բառի իսկական իմաստը:
Ֆրանսերենից թարգմանեց Աշոտ Բլբուլ յանը