[Շարունակությունը՝ գրքում] Խալեդ Հոսեյնի. Եվ արձագանքեցին լեռները

Մեր մտքերից,

մեր ճիշտ և սխալ քայլերից անդին

կա մի երկիր,

ուր մենք կհանդիպենք:

Ջալալ ադ Դին Ռումի, 13–րդ դար

Առաջին

ԱՇՈՒՆ, 1952

Լա՛վ, բարի՛: Դուք հեքիաթ եք ուզում, ես ձեզ կպատմեմ: Բայց մի­այն մի հեքիաթ: Փարի՛, ուշ է, իսկ վաղը ես ու դու երկար ճանա­պարհ ենք գնալու: Դո՛ւ էլ, Աբդուլլա՛: Երբ ես ու քույրդ գնանք, տան հույսը քեզ վրա է: Մորդ համար էլ դու ես պատասխանատու: Լա՛վ, ուրեմն մի հեքիաթ պատմեմ: Լսե՛ք ու մի՛ ընդհատեք:
Ժուկով–ժամանակով, երբ երկրագնդի վրա բնակվում էին դևե­րը, ջիներն¹ ու հսկաները, Բաբա Այուբ անունով մի հողագործ էր ապրում: Իր ընտանիքի հետ նա բնակվում էր Մայդան Սաբզ գյու­ղում: Մեծ ընտանիքը կերակրելու համար Բաբա Այուբը ստիպված էր աշխատել օրնիբուն: Արևածագից մինչև մայրամուտ նա հերկում էր իր դաշտը, փորում հողը և խնամում պիստակի թոշնած ծառերը: Նրան ամեն վայրկյան կարելի էր տեսնել դաշտում կռացած՝ մեջ­քը իր մանգաղի պես կոր: Նրա ձեռքերը միշտ ճաքճքված էին և հաճախ արյունահոսում էին, քնում էր՝ գլուխը դեռ բարձին չդրած:
Ասեմ, որ կյանքը ծանր էր Մայդան Սաբզի բոլոր բնակիչների համար: Կային ավելի երջանիկ գյուղացիներ, որոնք ապրում էին հյուսիսում՝ մրգատու ծառերով և ծաղիկներով լեցուն հովիտնե­րում, ուր օդը հաճելի էր, իսկ առուների մեջ հոսում էր սառնորակ, վճիտ ջուրը:
Մայդան Սաբզը, հակառակը, ամայի տեղ էր և նշույլ անգամ չէր համապատասխանում իր անվանը, որ նշանակում էր «Կանաչ դաշտ»: Գյուղը տեղակայված էր հարթ, փոշոտ վայրում, որ շրջապատված էր չեչոտ սարերով: Սարերից փչող տաք քամին փոշին լցնում էր մարդկանց աչքերը: Ջուր գտնելը մեծ խնդիր էր, որովհետև գյուղի բոլոր ջրհորները ծանծաղ էին: Գետ էլ կար, բայց գյուղացիները ստիպված էին կես օր քայլել դրան հասնելու համար, և կլոր տարին այնտեղից ցեխաջուր էր գալիս: Բայց տասը տարի անընդմեջ երաշտից ծանծաղացել էր նաև գետը: Կարելի էր ասել, որ Մայդան Սաբզի բնակիչները կրկնակի ծանր աշխատանք էին թափում իրենց ապրուստի գոնե կեսը վաստակելու համար:
Բայց Բաբա Այուբն իրեն բախտավոր էր համարում, որովհետև ընտանիք ուներ, ում սիրում էր ամենից առավել: Նա սիրում էր կնո­ջը և երբեք ձայնը չէր բարձրացրել նրա վրա, իսկ ձեռք բարձրաց­նելու մասին խոսք լինել չէր կարող: Նա գնահատում էր կնոջ խոր­հուրդները, սիրում էր նրա ընկերակցությունը: Երեխաների հարցում նույնպես հաջողակ էր. մի ձեռքի մատների չափ երեխաներ ուներ՝ երեք որդի, երկու դուստր, և բոլորին սիրում էր ինքնամոռաց: Նրա աղջիկները աշխատասեր էին, բարի և առաքինի: Իսկ որդիներին սովորեցրել էր ազնվություն, քաջություն, ընկերասիրություն և ան­խոնջ աշխատասիրություն: Նրանք ենթարկվում էին հորը և օգնում էին նրան տան բոլոր աշխատանքներում:
Բաբա Այուբը շատ էր սիրում իր բոլոր զավակներին, բայց սր­տի խորքում յուրատեսակ պաշտամունք ուներ կրտսեր որդու՝ Քաի­սի հանդեպ. Քաիսն այդ ժամանակ երեք տարեկան էր, մուգ կա­պույտ աչքեր ուներ և հմայում էր բոլորին իր չարաճճի քրքիջով: Նա այն ժիր մանուկներից էր, որոնք իրենց աշխուժությամբ հոգնեց­նում ու սպառում են բոլորին: Երբ քայլել սովորեց, այնքան էր ուրա­խացել, որ քայլում էր և՛ արթուն, և՛ քնած ժամանակ: Քնած դուրս էր գալիս իրենց կավաշեն հյուղակից և քայլում էր լուսնկա գիշերվա մեջ: Իհարկե, դա անհանգստացնում էր ծնողներին: Նրանք վախե­նում էին, որ կընկնի ջրերի մեջ, կկորչի կամ, որ ամենավատն էր, զոհ կդառնա գիշերային գիշատիչներին: Ծնողները շատ փորձեցին այդ ցավին դարման գտնել, բայց ոչինչ չօգնեց: Եվ ի վերջո Բաբա Այուբը գտավ ելքը, որը շատ պարզ էր: Նա այծիկներից մեկի վզից հանեց փոքր զանգը և կախեց Քաիսի վզին: Այն զնգում էր ամեն անգամ, երբ գիշերը Քաիսը վեր էր կենում: Այսպիսով՝ քնած ժա­մանակ նա այլևս չէր քայլում, փոխարենը կապվեց զանգի հետ և էլ չէր բաժանվում դրանից: Եվ թեպետ զանգն այլևս չէր ծառայում իր նպատակին, այն միշտ տղայի վզին էր: Երբ Բաբա Այուբը ծանր աշխատանքից հետո վերադառնում էր տուն, Քաիսը վազում էր հոր գիրկը, և զանգը ծլնգում էր ամեն քայլափոխի: Տղան ուշադիր նա­յում էր, թե հայրն ինչպես է լվացվում, և ընթրիքի ժամին նստում էր հոր կողքին: Ուտելուց հետո հայրը կում–կում թեյ էր խմում՝ նայելով իր ընտանիքի անդամներին, և պատկերացնում էր այն օրը, երբ իր զավակները կամուսնանան, թոռներ կպարգևեն իրեն, և ինքը կդառնա մեծ գերդաստանի նահապետ: Ավա՜ղ, երեխանե՛ր, Բաբա Այուբի երջանկությունը մոտեցել էր ավարտին:
Դա պատահեց, երբ Մայդան Սաբզ եկավ դևը: Երբ սարերից իջավ, հողը դրնգաց նրա ոտքերի տակ: Գյուղացիները գցեցին իրենց բահերը, քլունգներն ու կացինները և ցրվեցին գյուղով մեկ: Նրանք փակվեցին տներում և վախից փաթաթվեցին իրար: Երբ դադարեցին դևի խլացնող ոտնաձայները, նրա ստվերից Մայդան Սաբզի վրա երկինքը մթնեց: Ասում էին, թե նրա գլխից սև կոտոշ­ներ էին դուրս ցցված, և որ ուսերն ու հզոր պոչը ծածկված էին սև կոշտ մազով: Դևի աչքերն այրվում էին կրակով: Ոչ ոք հաստատ ոչինչ չգիտեր, դե, հասկացաք, գոնե կենդանի մնացած ոչ մի մարդ: Դևը միանգամից խժռում էր այն մարդկանց, ովքեր համարձակ­վում էին նույնիսկ մի հայացք գցել նրա աչքերին: Դա իմանալով՝ գյուղացիները հայացքները գետնից չէին բարձրացնում:
Մայդան Սաբզի բնակիչները գիտեին, թե ինչու է դևը եկել: Լսել էին, որ նա շատ գյուղեր էր գնացել, և զարմանում էին, որ իրենք այդքան երկար կարողացել են խուսափել նրա այցելությունից: Նրանք կարծում էին, որ պատճառն իրենց աղքատ և ունեզուրկ կյանքն էր, որ իրենց երեխաները թերսնված էին, նիհար և չէին հե­տաքրքրում դևին:
Մայդան Սաբզը շունչը պահած, դողահար սպասում էր: Ընտա­նիքներն աղոթում էին, որ չարիքը շրջանցի իրենց տունը, որովհետև գիտեին, որ եթե դևը թմփթմփացնի իրենց կտուրին, ստիպված կլի­նեն մի երեխա տալ: Դևը երեխային կդնի պարկի մեջ, պարկը կգցի ուսին և հետ կգնա իր եկած ճանապարհով. խեղճ երեխային այլևս ոչ ոք երբեք չի տեսնի: Իսկ եթե ընտանիքը մերժի, դևը կտանի բո­լոր երեխաներին: Իսկ ո՞ւր էր դևը տանում այդ երեխաներին: Իր ամրոցը, որ գտն­վում էր զառիթափ սարի անհասանելի գագաթին: Ամրոցը շատ հեռու էր Մայդան Սաբզից: Նրան հասնելու համար պետք էր հա­տել մի քանի հովիտ, բազում անապատներ և երկու լեռնաշղթա: Եվ մի՞թե ողջամիտ մարդը կանցներ այդ ճանապարհը՝ միայն իր մահվան երեսին նայելու համար: Ասում էին, որ ամրոցը լի էր ստոր­գետնյա զնդաններով, պատերից կախված էին դիակներ, առաս­տաղից ճոճվում էին կեռիկներ, իսկ օջախում դրված էին շամփուր­ներ: Ասում էին, որ ամրոցում կային նաև կրակե հորեր: Ասում էին, որ եթե մեկը հանդգնում էր մտնել այդ ամրոցը, դևը մոռանում էր, որ խորշում է մեծահասակների մսից:
Դե, երևի արդեն հասկացաք, թե ում կտուրին թխկթխկացրեց դևը: Դա լսելով՝ Բաբա Այուբը մի խեղդված ճիչ արձակեց, իսկ կինն անմիջապես ուշագնաց եղավ: Երեխաները լաց էին լինում վա­խից և նաև վշտից, որովհետև գիտեին, որ իրենցից մեկին պետք է կորցնեին: Ընտանիքը արևածագին պիտի տար զոհի անունը:
Ինչպե՞ս կարելի է նկարագրել այն վիշտը, որն այդ գիշեր պա­տել էր Բաբա Այուբին և նրա կնոջը: Ոչ մի ծնող թող երբևէ չկանգնի նման ընտրության առաջ: Բաբա Այուբն ու նրա կինը վիճում էին երեխաներից թաքուն: Խոսում էին ու արտասվում, էլի խոսում էին ու էլի արտասվում: Ամբողջ գիշեր տան մեջ հետ ու առաջ էին քայ­լում, և երբ արևածագը մոտեցավ, նրանք դեռ որոշում չէին կայաց­րել, ինչն էլ երևի հենց դևի ուզածն էր, քանի որ նրանց անվճռա­կանությունը իրեն թույլ կտար հինգ երեխա տանել: Հինգ երեխա՝ մեկի փոխարեն: Ի վերջո Բաբան հավաքեց հինգ նույն չափի ու ձևի քարեր, ամեն քարի վրա գրեցին երեխաներից մեկի անունը և հե­տո բոլոր քարերը լցրին մի պարկի մեջ: Երբ պարզեց պարկը կնոջը, վերջինս ընկրկեց, կարծես թունավոր օձ էր տեսել:
— Ես չեմ կարող դա անել,— ասաց նա ամուսնուն՝ գլուխը տա­րուբերելով:— Ես չեմ կարող ընտրություն կատարել: Չեմ դիմանա:
Նա՛ էլ չէր կարող, բայց պատուհանից տեսավ, որ արևն ար­դեն ծիկրակում էր արևելքի կողմի բլուրներից: Ժամանակը սպառ­վում էր: Բաբա Այուբը խեղճ–խեղճ նայեց իր երեխաներին: Մատը պետք է կտրել ձեռքը փրկելու համար: Նա աչքերը փակեց և հանեց պարկից…
Դուք երևի հասկանում եք, թե ինչ քար հանեց Բաբա Այուբը: Երբ տեսավ քարի վրա գրված անունը, դեմքը դարձրեց երեխա­ներին և ճիչ արձակեց: Կոտրված սրտով գրկեց փոքր որդուն, իսկ Քաիսը, որ կուրորեն հավատում էր հորը, ուրախ գրկեց նրա վիզը: Երբ հայրը որդուն դուրս հանեց տնից և փակեց դուռը, Քաիսը հաս­կացավ՝ ինչ է կատարվում: Բաբա Այուբը կանգնած էր փակ աչքե­րով, և արցունքները հոսում էին, երբ լսում էր, թե ինչպես է Քաիսը բռունցքներով խփում դռանը և գոռում, որ իրեն ներս թողնեն: Բա­բա Այուբը կանգնած մրմնջում էր՝ ների՛ր ինձ, ների՛ր ինձ, իսկ եր­կիրը ցնցվում էր ոտնաձայներից: Որդին լալիս էր, և հողը ցնցվում էր, մինչև դևը հեռացավ Մայդան Սաբզից և վերջնականորեն ան­հետացավ, ու լռություն տիրեց: Միայն Բաբա Այուբն էր լաց լինում՝ հայցելով Քաիսի ներումը:

Աբդուլլա՛, քույրդ արդեն քնել է: Ոտքերը ծածկի՛ր վերմակով, լա՞վ: Ուզո՞ւմ ես՝ էլ չպատմեմ: Ո՞չ: Ուզում ես՝ շարունակե՞մ: Համոզվա՞ծ ես, տղա՛ս, դե լավ:
Լավ, ի՞նչ էի ասում: Քառասուն օր սուգ էր: Ամեն օր հարևան­ները ուտելիք էին պատրաստում ամբողջ ընտանիքի համար, ար­թուն հսկում էին նրանց, բերում էին՝ ինչ կարող էին՝ թեյ, կոնֆետ, հաց ու նուշ և իրենց կարեկցանքն ու ցավակցությունները: Բաբա Այուբը հազիվ էր կարողանում շնորհակալական խոսքեր արտա­սանել: Անկյունում նստած՝ նա արցունքի հեղեղ էր թափում, այն­քան առատ, կարծես ուզում էր դրանով վերացնել գյուղի երաշտը: Նման տառապանք ու վիշտ անգամ ամենաոխերիմ թշնամուդ չես ցանկանա:
Անցավ մի քանի տարի: Երաշտը շարունակվում էր, և գյուղն ընկղմվեց առավել դաժան թշվառության մեջ: Մի քանի մանուկ օրորոցում մահացան ծարավից: Ջրհորները ցամաքեցին, գետը չո­րացավ: Բայց չէր պակասում Բաբա Այուբի վշտի գետը, որ ամեն անցնող օրվա հետ ավելի ու ավելի էր առատանում: Բաբա Այուբն այլևս ընտանիքին պիտանի չէր. չէր աշխատում, չէր աղոթում, նույ­նիսկ չէր ուտում: Կինն ու երեխաներն աղաչում էին նրան, բայց անօգուտ: Մյուս որդիները ստիպված էին անել հոր աշխատան­քը, որովհետև նա կոտրված, միայնակ նստում էր դաշտի պռնկին՝ հայացքը հառած սարերին: Նա է՛լ չէր խոսում համագյուղացիների հետ, քանի որ վստահ էր, որ նրանք բամբասում են իր հետևից, ասում են, որ նա վախկոտի մեկն է, քանի որ կամավոր իր որդուն դևին է հանձնել, և որ նա անձնուրաց հայր չէ, անձնուրաց հայրը պետք է կռվեր դևի հետ և մեռներ ընտանիքին պաշտպանելիս: Մի օր Բաբա Այուբն այդ մասին ասաց կնոջը:
— Գյուղացիները այդպիսի բաներ չեն ասում: Ոչ ոք չի կարծում, թե դու վախկոտ ես:
— Ես նրանց ասածները լսում եմ:
— Դու լսում ես քո սեփական ձայնը,— ասաց կինը, բայց չխոս­տովանեց, որ համագյուղացիներն իսկապես փսփսում են նրա հետևից: Բայց ասում էին, որ Բաբա Այուբը խելագարվել է:
Մի օր էլ Բաբա Այուբը հաստատեց, որ նրանք ճիշտ են: Նա վեր կացավ արևածագին, առանց կնոջն ու երեխաներին արթնացնելու հացի պատառներ գցեց իր քաթանե պարկի մեջ, մանգաղը կապեց գոտուն և դուրս եկավ:
Նա քայլեց օրեր, օրեր շարունակ: Այնքան էր քայլում, մինչև արևը դառնում էր հեռվում մարմրող կարմրավուն լույս: Գիշերնե­րը նա քնում էր քարանձավում, երբ քամին սուլում էր: Երբեմն նա կանգնում էր գետերի մոտ և ծառերի կամ ժայռերի տակ: Ուտում էր, ինչ գտնում էր շրջակայքում՝ հատապտուղներ, սունկ, ձուկ, որ ձեռքով բռնում էր գետերից: Օրեր էին լինում, երբ նա ոչինչ չէր ու­տում: Բայց քայլում էր, և երբ անցորդները հարցնում էին, թե ուր է գնում, և նա պատասխանում էր, ոմանք ծիծաղում, ոմանք էլ արագ հեռանում էին՝ վախենալով, թե նա խելագար է, թեպետ կային մար­դիկ, որոնք Բաբայի համար աղոթում էին, որովհետև իրենք էլ էին իրենց երեխաներին տվել դևին: Բաբա Այուբը գլուխը կախ շարու­նակում էր իր ճամփան: Երբ կոշիկները հալից ընկան, նա դրանք ամրացրեց պարաններով, իսկ երբ պարաններն էլ քրքրվեցին, Բա­բան շարունակեց քայլել բոբիկ: Այդպես անցավ անապատներով ու դաշտերով: Ի վերջո հասավ մի բարձր սարի, որտեղ, ասում էին, դևի ամրոցն էր: Պատառոտված շորերով, վիրավոր ոտքերով, գզգզ­ված մազերով, բայց անխախտ վճռականությամբ սկսեց սարը բարձրանալ: Սրածայր ժայռերը ծակում էին կրունկները, իսկ բա­զեները կտցահարում էին նրա այտերը, երբ բարձրանում էր նրանց բների մոտով: Փոթորիկները փորձում էին պոկել նրան սարերի վրայից: Բայց նա մագլցում էր մի քարից մյուսը, մինչև հայտնվեց ամրոցի դռան առաջ:
— Ո՞վ է համարձակվել,— որոտաց դևի ձայնը, երբ Բաբան քա­
րեր շպրտեց դևի ամրոցի դարպասին: Բաբա Այուբը տվեց իր անունը և ավելացրեց.
— Ես եկել եմ Մայդան Սաբզ գյուղից:
— Ի՞նչ է, թշվառակա՛ն, մա՞հդ ես ուզում: Ով համարձակվում է խանգարել ինձ իմ սեփական տանը, պիտի մեռնի: Ի՞նչ է ուզածդ:
— Ես եկել եմ քեզ սպանելու:
Դարպասից այն կողմ լռություն տիրեց: Հետո դուռը ճռնչալով բացվեց, և երևաց դևը՝ Բաբա Այուբին վախեցնելով իր մղձավան­ջային շուքով:
_ Իսկապե՞ս,— որոտաց նա բամբ ձայնով:
_ Իհա՛րկե,— ասաց Բաբա Այուբը,— մեզնից մեկը պիտի մեռնի:
Մի պահ թվաց, թե դևը կջնջի Բաբա Այուբին գետնի երեսից և ուղղակի ատամի տակ կառնի նրան: Բայց ինչ–որ բան ստիպեց, որ նա վարանի, գուցե ծեր մարդու ասածների խենթությունը, խռիվ մորուքը, արյունոտ դեմքը և փոշու մեջ կորած մարմինն ու ճաքած կրունկները: Կամ էլ այն, որ ծեր մարդու աչքերում դևը վախի նույ­նիսկ մի նշույլ չտեսավ:
_ Ասացիր՝ որտեղի՞ց ես եկել:
_ Մայդան Սաբզից,— ասաց Բաբա Այուբը:
— Քեզ նայելով՝ հասկանում եմ, որ լավ հեռու է քո Մայդան Սաբզը:
— Չեմ եկել այստեղ շաղակրատելու, եկել եմ, որ…
Դևը բարձրացրեց ճանկերով թաթը:
— Դու եկել ես ինձ սպանելու: Բայց նախքան մեռնելս ուզում եմ վերջին խոսքս ասել:
— Բարի՛,— ասաց Բաբա Այուբը,— բայց կարճ:
— Շնորհակալ եմ,— քմծիծաղ տվեց դևը:— Կարո՞ղ եմ իմանալ՝ ո՛ր ծանր մեղքիս համար ես ուզում ինձ սպանել:
— Դու տարել ես իմ կրտսեր որդուն,— պատասխանեց Բաբա
Այուբը:— Նա աշխարհում ամենաթանկն էր ինձ համար: Դևը փնչաց ու տրորեց կզակը:
_ Ես շատ երեխաներ եմ վերցրել շատ հայրերից,— ասաց նա: Բաբա Այուբը զայրացած դուրս քաշեց մանգաղը:
_ Դե ի՛նչ, ես նրանց փոխարեն էլ վրեժ կլուծեմ:
_ Ասեմ քեզ, որ համարձակությունդ հիացնում է ինձ:
— Դու ոչինչ չգիտես համարձակության մասին,— ասաց Բաբա Այուբը:— Համարձակ լինելու համար պիտի կորցնելու բան չունե­նաս, ու ես կորցնելիք չունեմ:
_ Դու կարող ես կյանքդ կորցնել,— ասաց դևը:
_ Դու արդեն գողացել ես այն:
Դևը դարձյալ փնչացրեց և մտացրիվ նայեց Բաբա Այուբին: Եվ ասաց.
_ Բարի՛, ես ընդունում եմ քո մարտահրավերը: Բայց պիտի գաս իմ հետևից:
_ Արագացրո՛ւ,— ասաց Բաբա Այուբը:— Համբերությունս հատնում է:
Դևն ուղղվեց դեպի մի մեծ սրահ, Բաբա Այուբը ստիպված էր հետևել նրան: Նրանք անցան միջանցքների լաբիրինթոսով: Մի­ջանցքների առաստաղները՝ հենված հսկայական աշտարակների վրա, հասնում էին ամպերին: Անցան բազում աստիճանավանդակ­ներով և այնքան մեծ սենյակներով, որ դրանցից յուրաքանչյուրում կարող էր տեղավորվել Բաբա Այուբի գյուղը: Եվ վերջապես հասան մի մեծ սենյակ, որի հեռավոր պատից վարագույր էր կախված:
— Մո՛տ արի,— ասաց դևը: Բաբա Այուբը մոտեցավ և կանգնեց դևի կողքին: Նա բացեց վարագույրը, որի հետևում մեծ ապակե պատուհան էր: Պատուհանից այն կողմ երևում էր մեծ այգի՝ եզերված բարձր թխկիներով, բազմագույն ծաղիկներով, կապույտ սալիկապատ ջրավազաններով, մարմարե աստիճանավանդակներով և փար­թամ մարգագետիններով: Բաբա Այուբը տեսավ զարդաքանդակ­ված պարիսպներ, նռնենիների ստվերում քչքչացող շատրվաններ: Մի քանի կյանք էլ չէր բավականացնի այդ վայրի գեղեցկությունը նկարագրելու համար:
Բայց Բաբա Այուբին ապշեցրեց այգում երջանիկ վազվզող երեխաների ուրախությունը: Նրանք բռնոցի էին խաղում՝ ծառե­րի շուրջը պտտվելով, կամ պահմտոցի՝ թաքնվելով ցանկապատի հետևում: Բաբա Այուբը երկար նայեց և ի վերջո գտավ՝ ում փնտ­րում էր: Ահա նա՝ իր Քաիս որդին՝ ողջ և առողջ: Նա մեծացել էր, մազերն էլ երկարել էին: Հագին հրաշալի սպիտակ վերնաշապիկ էր և ամուր տաբատ: Նա երջանիկ քրքիջով վազում էր իր ընկերների հետևից:

— Քաիսը,— մրմնջաց Բաբա Այուբը, և նրա շունչը գոլորշի կա­պեց ապակու վրա: Եվ գոռաց որդու անունը:
— Նա չի կարող քեզ լսել,— ասաց դևը:— Ոչ էլ տեսնել: Բաբա Այուբը ցատկոտում էր՝ ձեռքերը թափահարելով, խփում
ապակուն, բայց դևը դարձյալ փակեց վարագույրը: «Չեմ հասկանում,— մտածեց Բաբա Այուբը,— ես կարծում էի»:
_ Սա քո պարգևն է,— ասաց դևը:
_ Բացատրի՛ր, խնդրեմ,— բացականչեց Բաբա Այուբը:
_ Ես քեզ փորձության ենթարկեցի:
_ Ի՞նչ փորձություն:
_ Ես փորձում էի քո սերը: Դա դաժան փորձություն էր, և ես հաղորդակից եմ քո տառապանքին: Դու անցար այդ փորձությունը, և դա քո պարգևն է: Եվ նրա:
_ Իսկ եթե ես ընտրություն չանեի: Եթե ես մերժեի ընտրու­թյունը:
_ Կկործանվեին քո բոլոր երեխաները,— ասաց դևը,— քանզի նրանք կանիծվեին, ինչպես անիծված է ամեն ոք, որ թույլ հայր ու­նի, վախկոտ հայր, որ պատրաստ է զոհաբերելու իր երեխաներին, բայց ոչ սեփական խիղճը: Ասում ես, թե քաջություն չունես, բայց ես
տեսնում եմ այն քո մեջ: Դու քո ուսերին վերցրիր այդ բեռը, քաջու­թյուն ունեցար, և ես հարգում եմ քեզ դրա համար:
Թուլացած Բաբա Այուբը գոտուց քաշեց հանեց մանգաղը, բայց այն սահեց ձեռքից և բարձր ծլնգոցով ընկավ մարմարե հատակին: Ծնկները ծալվեցին, և նա ստիպված նստեց:
_ Քո որդին քեզ չի հիշում,— շարունակեց դևը:— Սա է իր կյանքը այժմ, և դու տեսար, որ նա երջանիկ է: Այստեղ նա ունի լավ ուտելիք, հագուստ, ընկերություն և սեր: Նրան ուսուցանում են արվեստներ, լեզուներ, իմաստություն, գթասրտություն: Նա ոչն­չի կարիք չունի: Երբ մեծանա, կարող է հեռանալ. նա ազատ է: Ես կարծում եմ, որ նա բարություն կպարգևի բոլորին և վշտի մեջ տո­չորվողներին կընծայի երջանկություն:
_ Ուզում եմ տեսնել նրան,— ասաց Բաբա Այուբը:— Ուզում եմ տուն տանել:
— Իսկապե՞ս ուզում ես: Բաբա Այուբը նայեց դևին: Կախարդական էակը գնաց իր առանձնասենյակ, որը վարա­
գույրի մոտ էր, և դարակից հանեց ավազի ժամացույց:
— Գիտե՞ս՝ ինչ է ավազի ժամացույցը, Աբդուլլա՛: Գիտե՛ս:
Շատ լավ: Այսպիսով՝ դևը շրջեց այն և դրեց Բաբա Այուբի ոտքերի մոտ:
— Դու կարող ես նրան տուն տանել,— ասաց դևը:— Եթե դու այդպես որոշես, նա այլևս չի կարողանա վերադառնալ այստեղ: Հենց ավազը դատարկվի, հայտնի՛ր ինձ քո որոշման մասին:
Եվ արտասանելով այդ խոսքերը՝ դևը դուրս եկավ սենյակից՝ Բաբա Այուբին թողնելով հերթական ցավագին ընտրության առաջ:
«Տուն եմ տանելու տղայիս»,— անմիջապես մտածեց Բաբա Այուբը: Իր ամբողջ էությամբ նա միայն դա էր փափագում, իր հա­զարավոր երազներում դրա մասին էր երազում՝ նորից գրկել փոքր Քաիսին, համբուրել որդու այտերը և զգալ նրա փոքր թաթիկների փափկությունը: Բայց մի բան էլ կար: Ասենք՝ նա տուն տանի Քաի­սին: Ի՞նչ է նրան սպասվում Մայդան Սաբզ գյուղում. գեղջուկի ծանր կյանքը, լավագույն դեպքում՝ ինչպես իրենը: Այն էլ, եթե նա չմեռնի երաշտից, ինչպես գյուղի շատ երեխաներ:
«Կներե՞ս արդյոք քեզ,— հարցրեց ինքն իրեն Բաբա Այուբը,— գիտակցելով, որ, եսասիրությունից դրդված, զրկել ես նրան շքեղու­թյամբ և բազում հնարավորություններով լի կյանքից»: Մյուս կողմից, Քաիսին թողնելով այստեղ, ինչպե՞ս կարող էր հաշտվել այն մտքի հետ, որ, իմանալով՝ իր որդին կենդանի է և որտեղ է, միևնույնն է, հնարավորություն չի ունենա նրան տեսնելու: Կարելի՞ է արդյոք դրան դիմանալ: Բաբա Այուբը արտասվեց: Նա այնքան հուսահատ էր, որ վերցրեց ավազի ժամացույցը և շրխկացրեց պատին: Ժա­մացույցը փշրվեց, հազար կտոր եղավ, և ավազահատիկները շաղ եկան հատակով մեկ:
Դևը մտավ սենյակ և տեսավ, որ Բաբա Այուբը կորացած ուսե­րով կանգնած է փշրված ապակու վրա:
— Շատ դաժան արարած ես,— ասաց Բաբա Այուբը:
— Եթե դու ապրես իմ չափ,— պատասխանեց դևը,— կհասկա­նաս, որ դաժանությունն ու բարեգործությունն ուղղակի նույն գույնի տարբեր երանգներն են: Դե ինչ, կատարեցի՞ր ընտրությունդ: Բաբա Այուբը սրբեց արցունքները, վերցրեց մանգաղն ու կա­պեց գոտուն: Նա դանդաղ, գլխիկոր շարժվեց դեպի դուռը:
— Դու լավ հայր ես,— ասաց դևը, երբ Բաբա Այուբն անցավ նրա կողքով:
— Թող որ դու այրվես դժոխքի կրակներում քո արածների հա­մար,— հոգնատանջ ասաց Բաբա Այուբը:
Նա դուրս էր գալիս սենյակից, երբ դևը ձայն տվեց և հանձնեց Բաբա Այուբին մի սրվակ՝ մուգ հեղուկով:
— Խմի՛ր սա, երբ տուն հասնես: Ցտեսությո՛ւն: Բաբա Այուբը վերցրեց սրվակն ու անձայն հեռացավ: Շատ օրեր անց Բաբա Այուբի կինը, դաշտի պռնկին նստած,
նայում էր հեռուն, ճիշտ այնպես, ինչպես Բաբա Այուբն էր նայում՝ սպասելով Քաիսի վերադարձին: Ամեն անցնող օրվա հետ կնոջ հույսերը մարում էին: Գյուղի բնակիչներից շատերն արդեն խոսում էին Բաբա Այուբի մասին անցյալ ժամանակով: Մի անգամ նա դար­ձյալ գետնին նստած աղոթում էր, երբ հանկարծ տեսավ, որ սարե­րի կողմից մի վտիտ կերպարանք անջատվեց և մոտեցավ գյուղին: Սկզբում կինը կարծեց, թե մի մոլորված դերվիշ է, մի սմքած մարդ՝ ցնցոտիներով, դատարկ աչքերով և ներս ընկած քունքերով, բայց երբ մոտեցավ, ճանաչեց իր ամուսնուն, սիրտը հուզմունքից թպր­տաց, և հանգստացած մի ճիչ արձակեց: Ապա Բաբա Այուբը լողացավ, ջուր խմեց, հաց կերավ և տանը պառկած էր, երբ գյուղացիները եկան, խմբվեցին նրա շուրջը և սկ­սեցին հարցեր տալ.
_ Ո՞ւր գնացիր, Բաբա՛ Այուբ:
_ Ի՞նչ տեսար:
_ Ի՞նչ պատահեց քեզ:
Բաբա Այուբը չէր կարող պատասխանել նրանց հարցերին, քանի որ չէր հիշում, թե ինչ է պատահել իրեն: Նա իր ճամփորդու­թյունից ոչինչ չէր հիշում: Չէր հիշում, որ բարձրացել է սարը, խոսել է դևի հետ, չէր հիշում նրա ամրոցը, չէր հիշում վարագույրով մեծ սենյակը:
Կարծես զարթնել էր ու տեսած երազը չէր հիշում: Չէր հիշում թաքնված այգին, երեխաներին և ծառերի ստվերում ընկերների հետ խաղացող իր որդի Քաիսին: Երբ ինչ–որ մեկը տալիս էր Քաի­սի անունը, Բաբա Այուբը զարմացած աչքերն էր թարթում: Նա չէր հիշում նույնիսկ, որ այդ անունով որդի է ունեցել:
Դու հասկանո՞ւմ ես, Աբդուլլա՛, որ դա իրական գթասրտություն էր. այն հեղուկը ջնջում էր հիշողությունը: Դա դևի տված երկրորդ պարգևն էր Բաբային՝ երկրորդ փորձությունը հաջող անցնելու համար:
Այդ գարուն երկինքը վերջապես բացվեց Մայդան Սաբզի վրա: Անձրև տեղաց, և դա մեղմ անձրև չէր, այլ իսկական տեղատարափ: Ջրի շիթերը թափվում էին երկնքից, և գյուղի ծարավ բնակիչները երջանիկ հայացքները հառել էին երկնքին: Ողջ օրը անձրևի կաթիլ­ները թմբկահարում էին Մայդան Սաբզի կտուրները և խլացնում էին աշխարհի մյուս բոլոր ձայները: Տերևների ծայրերից գլորվում էին խոշոր ծանր կաթիլները: Ջրհորները լցվել, և գետի ջրերը բարձրա­ցել էին: Արևելքի սարերը ծածկվել էին կանաչով և դաշտային ծա­ղիկներով, և առաջին անգամ՝ երկար տարիներ անց, երեխաները խաղում էին խոտի վրա, և բոլորն ուրախ էին:
Անձրևներից հետո մարդիկ անցան գործի, քանի որ կավածեփ ջրհորներից մի քանիսն ավերվել էին, կտուրները կաթում էին, իսկ դաշտերի մի մասը վերածվել էր ճահճի: Բայց երկարատև երաշտի թողած ավերածություններից հետո Մայդան Սաբզի բնակիչները չէ­ին բողոքում, այլ նորոգում էին պատերը, կտուրները և չորացնում ջրանցքները: Այդ աշուն Բաբա Այուբը հավաքեց պիստակի ամե­նաառատ բերքը, և դրանից հետո շարունակաբար ամեն տարի նրա բերքն ավելանում էր: Բաբա Այուբը հպարտորեն նստած էր շուկայում՝ պիստակի կույտերի մոտ, և փայլում էր աշխարհի ամե­նաերջանիկ մարդու պես, որ վաճառում է իր բերքը մեծ քաղաքնե­րում: Երաշտն այլևս չեկավ Մայդան Սաբզ: Էլ ասելու բան չմնաց, Աբդուլլա՛: Դու կարող ես հարցնել՝ արդյոք մի երիտասարդ, ձի հեծած, երբևէ անցա՞վ այդ գյուղով՝ արկածներ որոնելով, արդյոք նա գյուղում կանգնե՞ց ջուր խմելու, որովհետև գյուղում շատ ջուր կար, արդյոք գյուղացիների հետ հաց կիսե՞ց, միգուցե հենց Բաբա Այուբի հետ: Չեմ կարող ասել, տղա՛ս: Միայն կարող եմ ասել, որ Բաբա Այուբը ապրեց մինչև խոր ծերություն, տեսավ, թե ինչպես ամուսնացան իր երեխաները, ինչպես թոռներ ծնվեցին, և ամեն նոր թոռ Բաբա Այուբին բերում էր նոր երջան­կություն:
Եվ նաև կարող եմ ասել, որ լինում էին գիշերներ, երբ Բա­բա Այուբը չէր քնում առանց պատճառի: Շատ ծեր էր, բայց ոտ­քի էր, թեպետ ձեռնափայտի օգնությամբ էր քայլում: Ահա այդ­պիսի անքուն մի գիշեր նա առանց կնոջն արթնացնելու վերցրեց ձեռնափայտն ու դուրս եկավ տնից: Նա քայլում էր մթության մեջ: Ձեռնափայտը զարկում էր հողին, և քամին շոյում էր նրա դեմքը: Դաշտի պռնկին մի տափակ քար կար, նա նստեց այդ քարին: Հա­ճախ էր նստում այնտեղ, նայում աստղերին և լուսնի կողքով սահող ամպերին: Մտածում էր իր երկար կյանքի մասին և շնորհակալու­թյուն հայտնում երկնքին՝ իրեն տված շռայլության և ուրախության համար: Ավելին ցանկանալը անշնորհակալ կլիներ: Նա երջանիկ ժպտաց՝ ականջ դնելով սարերից եկող քամուն և ծտերի ծլվլոցին:
Բայց երբեմն այդ բոլոր ձայների միջից մեկ ուրիշ ձայն էր հաս­նում նրա ականջին: Դա զանգակի հեռավոր և սուր զնգոց էր: Բա­բա Այուբը չէր հասկանում, թե որտեղից է գալիս այդ ձայնը, երբ
բոլոր ոչխարներն ու այծերը քնած են: Երբեմն իրեն համոզում էր, որ ոչ մի ձայն չի լսել, իսկ երբեմն այնքան պարզ էր լսում, որ գոռում էր մթության մեջ. «Կա՞ ինչ–որ մեկն այստեղ, ո՞վ կա այստեղ: Դո՛ւրս եկ»: Բայց պատասխան չէր լսում: Բաբա Այուբը չէր հասկանում դա: Նաև չէր հասկանում, թե ինչու ալիքի պես մի բան, մի բան, որ նման էր տխուր երազից մնացած հետքի, միշտ անցնում էր իր սրտով, երբ նա զանգի ծլնգոց էր լսում, և ամեն անգամ իրեն զարմացնում էր ինչպես անսպասելի բարձրացած քամի: Բայց հետո անցնում էր, ինչպես ամեն բան աշխարհում: Անցնում էր:
Այսքանը, տղա՛ս: Վե՛րջ, էլ բան չկա ասելու, պատմությունը վեր­ջացավ: Հիմա շատ ուշ է, ես հոգնած եմ, ես ու քույրդ պիտի արթնա­նանք արևածագին: Մոմը հանգցրո՛ւ, գլուխդ դի՛ր բարձին և փակի՛ր աչքերդ: Պինդ քնի՛ր: Վաղն առավոտյան հրաժեշտ կտանք իրար:

Գրքի մասին հավելյալ տեղեկությունն՝ այստեղ