#78. «Մեր փրկությունը թանգարանում է». Տրետյակովյան պատկերասրահի տնօրենի բացառիկ հարցազրույցը

Երևանյան զբոսանքից հետո տեղավորվում է հյուրանոցի հարմար թիկնաթոռում: Խոտաբույսերով թեյ է խնդրում: Խնամքով մաքրում է և՛ այն ակնոցը, որն աչքին է, և՛ մյուսը, որը պարանոցից է կախ: Խոսում է անշտապ, ցածր ձայնով, բայց է երկար ու հանգամանալից: Հարցազրույցի համար մեկ ժամ է հատկացրել: Անմիջապես մեկնելու է օդակայան:
Զելֆիրա Տրեգուլովայի հետ առաջին անգամ հանդիպել էի Մոսկվայում`Տրետյակովյան պատկերասրահի «Կրիմսկի վալ» ցուցասրահում`, Այվազովսկու 200-ամյակին նվիրաված ցուցադրության բացման ժամանակ: 2016-ի հուլիսի 27-ին էր: Այն ժամանակ տպավորիչ էր` ինչպես է աշխատում լրատվամիջոցների հետ (3 տասնյակից ավելին էին` «Euronews»-ից մինչև թուրքական TRT): Պատրաստ էր յուրաքանչյուր լրագրողի համար առանձին կրկնել նույն բանը, ինչ մյուսներին էր ասում: Միայն թե ցուցադրության էությունն ու նշանակությունը ճիշտ փոխանցվի (նա ասում է` «messaging»-ը ճշգրիտ ընկալվի): Տրետյակովյան պատկերասրահն Այվազովսկուն ցուցադրեց հայկական կողմի`, մասնավորապես` Երևանի կոնյակի գործարանի հետ գործակցության շնորհիվ:
Տիկին Տրեգուլովան 2017-ի մարտի 9-ից 11-ը Հայաստանում էր` Երևանի կոնյակի գործարանի «ARARAT» թանգարանի հրավերով: Տրետյակովյան պատկերասրահի տնօրենն ու իտալացի պորֆեսոր, արվեստաբան ու տեսաբան, Հռոմի ժամանակակից արվեստի թանգարանի հիմնադիր Դանիլո Էկկերը «ARARAT Speakers Night»-ի առաջին հյուրերն էին: «ARARAT»-ի հովանուն ներքո-ում սկսվում են է տարբեր ոլորտների վերաբերող զրույցների շարք` հայտնի հյուրերի մասնակցությամբ: Առաջինը թանգարանային աշխարհին էր վերաբերում: Կոնյակի գործարանի «ARARAT» թանգարանը փորձում է հասկանալ` ինչպես և որ ուղղությամբ է զարգանում թանգարանն այսօր: Այդպես Երևանում հանդիպեցին եվրոպական ու հետխորհրդային տարածաշրջանների ամենահայտնի թանգարանային գործիչները:
- 1974 թվականի ամռանն էր: Սովորում էի Մոսկվայի պետական համալսարանի արվեստաբանության ֆակուլտետում: Ամեն տարի ամռանը ուսանողներին ուղարկում էին միութենական որևէ երկիր` պրակտիկա անցնելու: Այդ տարի մենք ուղևորվեցինք Վրաստան և Հայաստան: Մեր ճամփորդությունը սկսվեց մի փոքր բարդություններով: Հասանք Երևան, ու պարզվեց, որ ԵՊՀ հանրակացարանում մեզ համար սենյակներ չեն առանձնացրել: Ուսանողական ծանոթությունների միջոցով անմիջապես հարթվեց խնդիրը: Մի սենյակ տվեցին, որտեղ մի քանի մահճակալ կար ընդամենը: Երբ մի կերպ տեղավորվեցինք՝, տեսա, որ ինձ տեղ էր հասել մեր դասախոսի ամուսնու ոտքերի տակ: (ծիծաղում է):  
Բայց ամեն ինչ մոռացվեց, երբ հայաստանյան բացահայտումները սկսեցինք ԵՊՀ մի ուսանողի հետ: Նա Լիբանանից եկած հայ էր: Նրա ուղեկցությամբ ոտքի տակ տվեցիքնք ամբողջ Հայաստանը: Մեր սփյուռքահայ ուղեկցորդը զբաղվում էր միջնադարյան հայկական երգերի վերծանմամբ: Շատ լավ էր հասկանում միջնանդարյան ճարատարապետությունը: Հիշում եմ,՝ ինչպես էր նա մեր ուղևորությունները համեմում հայկական ճարտարապետության մասին հետաքրքիր մեկնաբանություններով, նաև հիացնում էր` հայկական վանքերում հրաշալի երգեցողությամբ: Երբեք չեմ մոռանա սՍուրբ Հռիփսիմե եկեղեցում ստացած տպավորությունները, որտեղ իմ պնդամբ մեզ վիճակվեց լինել նաև այս այցի ժամանակ:
Այն ժամանակ շատ վայրերում եղանք՝ վանքերում, գյուղերում: Հաջողվեց անգամ թույլտվություն ստանալ, որ մեր խումբը մոտենա հայ-թուրքական սահմանի չեզոք գոտուն, հեռադիտակով նայեցինք Անիին: Աննկարագրելի էր՝ ինչ զգացումներով վերադարձանք Մոսկվա:
Ա. Հ. - Այդ ժամանակից ի վե՞ր չէի՞ք եղել Հայաստանում:
Զ. Տ. – Մեկ ագամ էլ վերադարձա 1978-ին: Այդ տարի այստեղ անցկացվում էր բյուզանդական ու արևելաքրիստոնեական արվեստին նվիրված միջազգային մեծ կոնֆերանս: Եկա, որ նորից թարմացնեմ ուսանողական այն 20 օրերի տպավորություններս: Ցավոք, դրանից հետո չէր ստացվել վերադառնալ: Հրավերի համար շնորահակալ եմ «ARARAT» -ինընկերությանը, որնը, ի դեպ, մեր` Տրետյակովյան պատկերասրահի վաղեմի գործընկերն է:
Ա. Հ. – «ARARAT Speakers Night»-ի ժամանակ՝ հայաստանցի թանգարանային ոլորտի ներկայացուցիչների հետ քննարկմանը, դոկտոր Էկկերի հետ գրեթե նույն մտավախությունները հայտնեցիք այսօրվա թանգարանների վերաբերյալ ու գրեթե նույն լուծումներն առաջարկեցիք: Թեպետ իտալացի կոլեգային ծանոթ չէիք, այստեղ ճանաչեցիք իրար:
Զ. Տ. -  Այո՛: Ինձ համար շատ հետաքրքիր ծանոթություն էր: Կարծում եմ՝ «ARARAT»-ի հարկի տակ կայացած զրույցում մենք ցույց տվեցինք, որ իրականում մեզ շատ բան է  կապում: Մեր դիրքորոշումներում, մտահոգություններում շատ նմանություններ կան, չնայած Մոսկվան ու Թուրինը բավական հեռու են իրարից: Այսօրվա թանգարանի ապագան բոլորիս է վերաբերում:
Զ. Տ. – Ուրախ եմ, որ պարոն Էկկերը, որն առաջին անգամ էր Հայաստանում, ներշնչվեց ու ոգևորվեց  ինքնատիպ մշակույթով, անհավանական պատմությամբ, գեղարվեստական հարստությամբ,  որը կա այստեղ: Կազմակերպիչներին խնդրեցի, որ այցի ծրագիր ներառեն նաև Սերգեյ Փարաջանովի տուն-թանգարանը, Հռիփսիմե վանքը, Զվարթնոցը, Ազգային պատկերասրահը, Սարյանի տուն-թանգարանը, Մատենադարանը: Ես առանձին եղա նաև Ռուսական արվեստի թանգարանում, որից մեծապես տպավորված եմ: Շատ եմ ուզում կրկին ու շատ շուտով վերադառնալ:
Ա. Հ.  - Ի՞նչ խնդիրներ տեսաք Հայաստանի թանգարաններում:  
Զ. Տ. -  Հայաստանի թանգարանները, հատկապես Երևանում տեղակայաված թանգարանները, որոնք հոյակապ արժեքներ են պահում, դեռ մնում են հանրության ուշադրության ծայրամասում: Կուզեի, որ կարողանան զարգանալ այնպես, որ երևանցիները, Եերևանի հյուրերը ցանկանան իրենց ազատ ժամանակն անցկացնել թանգարաններում, ցանկանան գնահատել ու վայելել այն արվեստը, որը պահվում է այստեղ: Իսկ այստեղ, հավատացե՛ք՝, պահվում է մեծ հարստություն, համաշխարհային մակարդակի գլուխգործոցներ: Անկեղծորեն ուզում եմ, որ Հայաստանի թանգարանային ոլորտը նույն բումը ապրի, այցելուների նույն «պայթյունը» տեսնի, որը եղավ մեզ մոտ՝ Մոսկվայում:
Ա. Հ. - Եվ հենց Ձեր ղեկավարած թանգարանի օրինակով: Ինչպե՞ս հաջողեցիք ստեղծել նոր Տրետյակովյանի իմիջը, որն այցելուների ռեկորդային ցուցանիշ է գրանցում, որի դռների մոտ մարդիկ պատրաստ են ժամերով հերթ կանգնել:
Զ. Տ. - Նախ եկեք մտածենք` ո՞ւմ համար է թանգարանն այսօր` թանգարանային աշխատողների՞ համար, թե՞ սովորական մարդկանց: Այս հարցի պատասխանից է բխում՝ ինչ ստրատեգիա, վերաբերմունք պետք է  որդեգրի թանգարանը: Այցելուն ամենքից ու ամեն ինչից կարևորն է: Պետք է բոլոր ծրագրերը պրոյեկտել՝ ըստ դրա: Մեր թանգարանը, կարծում եմ՝, ամենադեմոկրատականն է, քանի որ հիմնել է մասնավոր անձ, ոչ թե կայսրը:
Մոսկվացի առևտրական, կոլեկցիորներ Պավել Միխայլովիչ Տրետյակովը 27 տարեկանից սկսեց գնել ու հավաքել ռուսական արվեստի ժամանակակից նմուշները, որոնք էլ  դարձան առաջին ազգային թանգարանի հիմքը: Եվ ինչն է հետաքրքիր՝. Տրետյակովը թանգարանն ընկալում էր որպես արվեստի վայր, որը պետք է հասանելի լինի բոլորին: Մեջբերեմ նրա կտակից մի հիանալի միտք. «Այս թանգարանը պետք է օգուտ բերի շատերին ու  հաճույք և ուրախություն պատճառի ամենքին»: Կարծում եմ` Պավել Միխայլովիչի այս խոսքը, որ գրվել է ավելի քան 100 տարի առաջ, ուղերձ է այսօրվան ու ակտուալ է: Թանգարանում մենք մարդկանց գիտելիք ենք տալիս, զարգանալու հնարավորություն, բայց մենք նաև անհավանական էսթետիկ հաճույք ենք պատճառում, ինչը շատ կարևոր է, որովհետև կյանքն այլ է, քան 30-, 20 տարի առաջ էր, երբ, ի դեպ, հերթերը թանգարաններում չէին համարվում նոնսենս: Շատ լավ հիշում եմ` ինչպես էի հերթ կանգնում մեկ` Պուշկինյան թանգարանի առաջ, մեկ՝ Ալեքսանդրովյան այգու նրբանցքի մոտ` Մեծ թատրոնում «Գրանդ օպերայի» համերգներին կամ բալետային ներկայացումներին ներկա լինելու համար: Կարող էինք այդ հերթում սպասել առավոտյան 9-ից մինչև երեկոյան 6-ը, միայն թե հայտնվեինք ներսում և տեսնեինք դա: Քանի որ հասկանում էինք՝ մենք առանց դրա չենք կարող ապրել: Արվեստի այդ չափաբաժինը նույնքան անհրաժեշտ էր, որքան օդը, ուտելիքը, հարազատի հետ շփումը:
Վերադառնանք հարցին: Երբ լրջորեն մտածում ես՝ ի՞նչ է թանգարանն այսօր, հասկանում ես, որ քո ձեռքին հզոր մի զենք է, հանրային կառավարման ու ազդեցության գործիք, որը մարդկանց ստիպում է մտորել այն ամենի մասին, ինչի մասին սովորաբար չեն մտածում,  մարդուն հնարավութրություն է տալիս ստանալ կարևոր ինտելեկտուալ սնունդ, հզորագույն էմոցիոնալ ցնցում է առաջացնում: Ահա այդտեղ հասկանում ես, որ թանգարանը հիմա մաքուր մշակույթի (pure art) վերջին վայրերից մեկն է: Ընդ որում` շատ էժան: Չգիտեմ՝ Երևանում ինչպես է, բայց Մոսկվայում թանգարանի տոմսի գինն ավելի ցածր է, քան կինոյինը:
Ա. Հ. – Երևանում էլ է այդպես:
Զ. Տ. – Զարմանալի չէ: Կինոն ամենամասսայականն է արվեստների մեջ: Ամբողջ աշխարհում է  թանգարանների մուտքի տոմսն ավելի էժան, քան մեկ կինոսեանսը: Ավելին՝, կան երկրներ, որոնք ունեն թանգարաններ` առանց մուտքի վճարի: Օրինակ՝ Բրիտանական թանգարանը, որը պետական լրջագույն դոտացիաներ է ստանում և հաճախ իր որոշ ցուցադրությունների համար մուտքի գումար չի պահանջում:  
Ա. Հ. –Այդ դեպքում՝ ինչպիսի՞ն պետք է լինի մեր օրերի թանգարանը, որտեղ երիտասարդը կնախընտրի ժամանակ անցկացնել հոլիվուդյան հերթական բլոքբասթերը դիտելու փոխարեն:
Զ. Տ. - Այսօրվա թանգարանը պետք է ունենա զարգացած ենթակառուցվածքներ: Պետք է տարրական կենցաղային պայմաններով բավարարի մարդկանց: Ունենա նորմալ զուգարաններ, պետք է հանգստի նստարաններ լինեն, պետք է հնարավորություն ունենա ներս թողնել մայրիկներին` մանկասայլակներով: Անհրաժեշտ է այնպիսի միջավայր ստեղծել, որ ընտանիքով եկած այցելուն հնարավորություն ունենա ինչ-որ բանով հետաքրքրել իր երեխային: Պարտադիր պետք է թանգարանին կից կամ ներսում լինի սրճարան` սնվելու համար: Պետք է լինի հուշանվերների խանութ, որտեղից այցելուն կգնի տվյալ ցուցադրությանը նվիրված հուշանվեր կամ գիրք, որը նրան կհիշեցնի այդ էքսպոզիցիայի մասին:
Զ. Տ.  – Ցավոք, մեր համակարգն էլ դեռ կարգավորված չէ: Բայց աշխատում ենք տարաբնույթ միջոցառումներով մարդկանց ուղղորդել դեպի թանգարան: Հիմա մարդիկ կարող են Տրետյակովյան գալ` կինո նայելու, ընդ որում՝ կինոժապավենով: Առաջարկում ենք ինտերնետով գրանցվել այդ կինոդիտումներին, որոնք, ի դեպ, անվճար են: Կազմակերպում ենք հետահայաց ցուցադրություններ, որոնք նվիրված են համաշխարհային ճանաչում  ունեցող ռուս ռեժիսորներին: Թեմատիկ նյութեր ենք ցուցադրում` մեր ընթացիկ ցուցադրությունների մասին: Բացի այդ,՝ կազմակերպում ենք համերգներ, ընթերցանության երեկոներ: Մեր սրահներում 20-րդ դարի ռուս գրականություն են կարդում հայտնի դերասաններ՝  Ալեքսանդր Ֆիլիպենկոն, Բենյիամին Սմեխովը: Մեր մոտ անգամ հնչում է ջազ,  հնչում է Պրոկոֆև, Շեոստակովիչ:
Հիմա փորձում ենք մաքսիմալ այցելուներ գրավել Կրիմսկի վալում գտնվող մեր պատկերասրահ: Այն երկու տարի առաջ համարյա անմարդաբնակ կղզի էր: Առավելագույնը 250 այցելու էր լինում օրը, հիմա դրությունը կտրուկ փոխվել է: Նորոգել ենք այգին, այնտեղ անցկացնում ենք կրթական  ծրագրեր, համերգներ, հանրային քննարկումներ ենք նախատեսում` այստեղ կայացած «ARARAT Speakers Night»-ի պես: Ուզում ենք Տրետյակովյան պատկեարասրահի` Կրիսկմի վալի վրա գտնվող ցուցասրահը վերածել մշակութային օազիսի:
Ա. Հ. – Իսկ ինչպե՞ս եք օգտագործում սոցիալական մեդիան:
Զ. Տ.  - Լայնորեն ներկայացված ենք նաև սոցցանցում: Ամեն ցուցադրությանը ընդառաջ պատրաստում ենք վառ teaser-հոլովակներ: Օրինակ` այդպիսի հոյակապ հոլովակ ունեինք` Այվազովսկու ցուցադրությանը նվիրված: Առաջին օրը այն դիտեց  500 հազար մարդ: Իսկ վերջին թիզերը՝ հիմա ընթացքող «Оттепель» ցուցադրության մասին, մեկ օրում դիտեց 1 մլն մարդ: Մեծ հաշվով դրա ազդեցությամբ է, որ 50-ականների և 60-ականների խորհրդային արվեստը ներկայացնող «Оттепель» ցուցադրությաունը այցելում է օրը 1800 մարդ, ինչը անսպասելի մեծ թիվ է այդ ժամանակաշրջանի արվեստի համար: Թո՛ւյլ տվեք հիշեցնել, որ մինչև 2015-ի սկիզբը Տրետյակովյան պատկերասրահի ամենադիտված ցուցահանդեսը եղել է Իսաhակ Լևիտանինը, որը անհավատալի պոպուլյար նկարիչ է, իսկապես հանճարեղ վարպետ: Նրա ցուցադրությանը գալիս էր օրը 2600 մարդ: Համեմատե՛ք՝ 2600 այցելու` Լևիտանին, Զ. Տ. - Ինձ թվում է, որ մենք իսկապես համապատասխանում ենք «ամենքի և յուրաքանչյուրի համար» կոնցեպտին: Հասկանալի է, որ 11 տարեկան դեռահասն ու պատկառելի տարիքով տղամարդը տարբեր կերպ են ընկալում այս կամ այն էքսպոզիցիան: Այդ պատճառով մենք դրանք ուղեկցում ենք կրթական ծրարգերով, էքսկուրսիաներ ենք կազմակերպում տարբեր տարիքի այցելուների համար: Փորձում ենք մարդկանց տալ թարմ, նոր հայացք այս կամ այն հայտնի գեղարվեստական ֆենոմենի վերաբերյալ: Շատ գեղանկարիչների հանդեպ վերաբերմունքը հաճախ հնացած է, երբեմն՝ կլիշեավորված:
Ա. Հ. - Այվազովսկին էլ կլիշեավորված է: Ու միշտ է կոմերցիոն առումով հաջողակ եղել: Հանճարեղ մարինիստն ի՞նչ արդյունք տվեց 21-րդ դարում: Թվերի առումով:
Զ. Տ. - Հենց սկզբում ակնհայտ էր, որ այդ ցուցահանդեսը մեծ լսարան կգրավի՝ անկախ նրանից, թե մենք ինչպես այն կկազմակերպենք, կներկայացնենք: Եկեք սկսենք նրանից, որ նա չափազանց հանրահայտ էր անգամ կենդանության օրոք: Դեռ այն ժամանակ՝ 1849-ին, սկսեցին կրկնօրինակել Այվազովսկուն: Կարծում եմ՝ իսկապես դեռ շատ բան կա նրա արվեստում բացահայտելու, վերաիմաստավորելու:
Այվազովսկու 200-ամյակին նվիրված նախագիծը Տրետյակովյանին առաջարկված էր մինչև իմ գալը (2015-ի փետրվարին եմ դարձել տնօրեն): Ես ինքս ինձ հարց էի տալիս` ի՞նչ ենք ասելու այսօրվա այցելուին, այսօրվա սերնդին ինչպիսի՞ն պետք է ցույց տանք Այվազովոսկուն: Պետք էր այդ նկարչին մաքրել լղոզված, կանխակալ վերաբերմունքից, կլիշեներից, սնոբիստական կարծիքներից: Այո՛, նա նկարում էր կոսմիկական արագությամբ, հանրության աչքի առաջ նստում էր մոլբերտի մոտ`, ու երկու ժամից ավարտված էր կտավը: Այո՛, նա ֆենոմենալ ձեռք ուներ: Այո՛, նա այն ժամանակների համար նորարար մեթոդներ, էֆֆեկտներ էր մշակում,  որոնցով արտացոլում էր ջրի ու ծովի անսահմանությունը: Իրոք, աշխարհում դեռ ոչ- ոք այդքան վիրտոուոզ կերպով չի արտացոլել ծովի տարերքը:
Այդ ամենի հետ տարակուսանք էլ կար: Մեզ ասում էին՝. «Աստված իմ, ինչների՞դ է պետք այդ ցուցադրությունը, ինչո՞ւ եք անում այն: Այվազովսկին ի՞նչ կարող է ասել ժամանակակից մարդուն»: Ու մենք սկսեցինք մտածել`. «իԻրոք, ի՞նչ է նշանակում Այվազովսկին այսօր: Ի՞նչն է հիմա նրանում հետաքրքիր»: Պետք է կրկնվեմ. այս պատմությունը ռուսական մամուլին բազմիցս պատմել եմ: Բայց այն շատ կարևոր է:
Մի օր մեզ մոտ` Տրետյակովյան պատկերասրահ, եկավ Անիշ Կապուրը՝ հայտնի ժամանակակից բրիտանացի գեղանկարիչ-քանդակագործը: Նա եկել էր՝ ռուսական սրբապատկերները դիտելու: Ի դեպ, թանգարանը փակ էր, հատուկ նրա համար բացեցինք երեկոյան, ինքնս էլ անցկացրեցի էքսկուրսիան: Ու երբ արդեն դուրս էր գալիս, հանկած կանգ առավ «Սև ծովի»-ի առաջ: Այն Այվազովսկու լավագույն կտավն է՝, ըստ իս,՝ չնսեմացնելով «9-րդ ալիքի» ամբողջ հանճարեղությունը: Այդպես Կապուրը, ուշանալով անգամ օդանավից, քարացած կանգել էր «Սև ծովի»-ի առաջ: Չդիմացա ու հարցրեցի`. «իԻ՞նչն է  Ձեզ հետաքրքրել այս նկարչի մեջ»: Պատասխանեց. «Բայց մենք նրա հետ այնքա՜ն նման ենք իրար` ես և նա: Նա 135 տարի առաջ արել է այն, ինչ ես հիմա եմ փորձում անել: Պատկերել է անսահմանությունը: Սա մետաֆիզիկա է»: Այդ պահին ես վերջապես հասակացա: Աստված իմ, ի՞նչ կա Այվազովսկու մեջ, որի մասին այսօր ընդունված չէ խոսել, ինչն այսօրվա այցելուի աչքը չի տեսնում, չի որսում:  Կոլեգաներիս ասացի` եկեք Այվազովսկուն այդպես նայենք` ավելի լուրջ, խորապես վերլուծենք, թե ինչ է թաքնված նրա «ծովի» հատակում:  Չէ՞ որ նրա կտավների մեծ մասն աշխարհաստեղծման, պայքարի մասին է, գերբնական երևույթների:
Բոլորը ցուցադրությունից դուրս էին գալիս միևնույն տպավորությամբ ու ասում էին. «Մինչև հիմա մենք չգիտեինք ու չէինք հասկանում՝ ով է Այվազովսկին»: Ցուցադրությանը եկավ համարյա 600 հազար մարդ: Մենք նաև շատ ուրախ ենք, որ Հայաստանի Աազգային պատկերասրահն էլ մի քանի չափազանց կարևոր կտավ տրամադրեց այդ ցուցադրության համար:
Զ. Տ. - Ձեր Ազգային պատկերասրահը հաճախ է մասնակցում մեր պրոյեկտներին: Օրինակ` Վալենտին Սերովի ցուցադրության ժամանակ ներկայացված էին մի քանի կտավներ այստեղի հավաքածուից: Մենք գործակցեցինք Այվազովսկու ցուցադրության ժամանակ: Տրետյակովյանն իր հերթին պատրաստ է նմուշներ ուղարկել Երևանում կայանալիք ցուցադրության համար: Հիմա Հայաստանի աԱզգային պատկերասրահի հետ մասնակցում ենք Միլանում ընթացող՝ Կանդինսկու ցուցադրությանը` Աշխարհի մշակույթների թանգարանում: Միլանցի գործընկերներին ես հուշեցի կապվել երևանյան թանգարանի հետ, որ ստանան Կանդինսկու լավագույն նկարները, որ կան այստեղ:
Ա. Հ. - Մարտիորոս Սարյանի տուն-թանգարանի տնօրենը՝ տիկին Ռուզանը, «ARARAT Speaker Night»-ից հետո ասաց, որ Սարյանով էլ եք հետաքրքրվել:
Զ. Տ. -– Այո՛, Մարտիրոս Սարյանը 20-րդ դարի ամենակարևոր գեղանկարիչներից է: Տրետյակովյանում մենք  պահում ենք Սարյանի վաղ շրջանի գործերի պատկառելի հավաքածու: Սիրով կտրամադրենք աշնանը կայանալիք ցուցադրության համար:
Ա. Հ. - Վերադառնանք այսօրվա թանգարանի խնդիրներին: Դուք արտասահմանյան թանգարանների հետ աշխատանքի կարևոր փորձառություն ունեք: Ունեք դրսի կոլեգաների հետ լուրջ կապեր: Ի՞նչ եք կարծում՝, հետխորհրդային տարածքի թանգարաններին ի՞նչն է պակասում, որ կա արտասահմանում:
Զ. Տ. - Խորհրդային միությունում թանգարանային համակարգը շատ չոր, հիերարխիկ էր: Մինչդեռ ԱՄՆ-ում, Եվրոպայում արդեն թանգարանները գոյություն ունիեին այլ հարթությունում, հետզհետե ձեռք էին բերում այլ կարգավիճակ: Հիմա նախ պետք է այդ շտամպը թոթափել:
80-ականների վերջին և 90-ականների սկզբին հայտնվեցի Գուգենհեմի թանգարանում, որտեղ անում էինք «Մեծ ուտոպիա» ցուցադրությունը: Հետո մնացի այնտեղ` փորձաշրջան անցնելու: Ի՞նչ սովորեցի ես այնտեղ առաջին հերթին:
Մեզ մոտ՝ Խխորհրդային աշխարհում, անգամ ամենահանճարեղ միտքը չէիր կարող արտահայտել ղեկավարության մոտ: Քեզ կշշպռեին ու տեղդ ցույց կտային: Հիշում եմ` ինչպես Գուգենհեմում ինձ հրավիրեցին քննարկելու մի ցուցադրություն, որը պետք է կայանար: Պատկերացրե՛ք՝. ստաժոր Մոսկվայինց, անհայտ արվեստաբան: Նրանք լսեցին ինձ, իրենք հերթով արտահայտվեցին, խոսքը հասավ տնօրենին: Նա ասաց, որ  այս քննարկմանը գալիս նույն կարծիքին էր՝, ինչ մեծամասնությունը, բայց հիմա` ինձ լսելուց հետո, համարում է, որ միակ լավ տաբերակը իմ առաջարկածն է: Ու ցուցադրությունը կայացավ իմ կոնցեպտով: Ունեցավ մեծ հաջողություն: Ես ֆինանսական փոխահատուցում չստացա: Ինձ ուղղակի ասացին` շնորհակալություն: Այսինքն՝ կարևոր չէր՝ ով էր այդ մտքի հեղինակը, կարևոր էր, որ այն պրոդուկտիվ էր: Այստե՛ղ է տարբերությունը: Այնինչ սովետում հակառակն էր. քեզ լռեցնելու էին ու հիշեցնելու՝.  «քՔո գործը վառարանի ածուխը բերելն է»:
Եվ մի բան էլ: Այնտեղ միշտ ասում էին` շնորհակալություն: Դա ինձ համար ամենակարևոր դասն էր ամբողջ կյանքի համար: Ես մինչև հիմա ամեն ինչի համար ասում եմ՝ շնորհակալություն, որովհետև երբեմն շնորհակալ լինելը միակ բանն է, որ կարող ես անել մարդու համար:
Դժվար էր վերադառնալ Ռուսաստան` իմանալով, որ այդ ազատ մտածելակերպով ու գիտելիքով վերադառնում եմ մի երկիր, որտեղ ոչինչ չի փոխվել, չնայած 1994-ն էր: Կարծում եմ՝ նույն վիճակն էր ամբողջ հետխորհրդային տարածքում: Բարեբախատաբար, հիմա իրադրությունն այլ է, փոխվում է քիչ-քիչ: Հիմա հասկանում են, որ թանգարանը կոլեկտիվ է, ոչ թե մեկ մարդու տիրապետություն: Ամենաէֆֆեկտիվ մենեջերը նա է, ով կարողանում է ճիշտ թիմ հավաքել, ճիշտ բաշխել լիազորությունները և կառավարել դրանք:
Ա. Հ. – Արթ մենեջերը պետք է նաև ժամանակակից ինովացիոն մեթոդները գիտենա, կարողանա կիրառել դրանք,. համաձա՞յն եք:
Զ. Տ. – Այո՛, բացի այդ՝ կարևոր է այնպես կազմակերպել, որ ցուցադրությունը հետաքրքիր լինի մեծ հանրությանը, բայց քո նշաձողը չիջեցնես: «Ինչպես»-ն ավելի կարևոր է, քան «ինչ»-ը: Իրականում հասկանալի է, որ մենք չունենք այն ֆինանսական միջոցները, պետական աջակցությունը, ինչ կա դրսում: Մյուս կողմից` հուսադրող է, որ թանգարանների շուրջ հավաքվում են բանիմաց, արվեստը գնահատող մասնավոր  ընկերություններ: Օրինակ` ԱՐԱՐԱՏ«ARARAT»-ը, որ մեր կողքին է:
Ա. Հ. - Հենց «ARARAT Speakers Night»-ից մի միտք էլ այս թեմայով. դոկտոր Էկկերը նշեց, որ նախկինում կարելի էր ընկերական հարաբերություններով ցուցադրություն կազմակերպել, բայց հիմա ամենասովորական էքսպոզիցիան չափազանց թանկ է:
Զ. Տ. - Այսօր ուղղակի սովորական ցուցադրություն չես էլ կարող անել: Դա բավարար չէ: Այցելուն պարզապես չի արձագանքի դրան: Այսօրվա այցելուն, որը սովոր է մուլտիմեդիա հնարքներին, սպասում է ուժեղ տպավորության: Մենք, օրինակ, միշտ ներգրավում ենք լուրջ ճարտարապետների, որոնք նախագծում են ցուցասրահային միջավայրը: Ամեն անգամ, երբ կատալոգ ենք պատրաստում, դիմում ենք լավագույն  պատկերազարդողներին: Դրանք անհրաժեշտ ու մեծ ծախսեր են: Էլ չասենք, որ էքսպոնատները պետք է պահեստավորել, պահպանել, ապահովագրել, երբեմն ռեստավրացնել, իսկ եթե ցուցանմուշներն այլ քաղաքից կամ երկրից են տեղափոխվում Մոսկվա, հոգում ենք դրանց ավիատոմսի ծախսը: Հիմա, իրոք, նորմալ ցուցադրություն անցկացնելը չափազանց թանկ հաճույք է:
Ա. Հ. – Մի մտահոգություն էլ հնչեցրեցիք «ARARAT»-ի զրույցների ժամանակ. մարդիկ, որոնց համար այդքան գումար է ծախսվում, ովքերոնք գալիս են թանգարան, հաճախ չեն հասկանում՝ ինչ են դիտում, և, որ ամենավատն է՝, չեն գիտակցում՝ ինչ են պահանջում: Ի՞նչ է տեղի ունեցել հասարակության հետ:
Զ. Տ. - Շատ պարզ՝ տեխնոլոգիական առաջընթաց: Մարդիկ սկսել են քիչ կարդալ: Ք՛իչ են գիրք կարդում: Կարդում են iPhone-ով, համացանցում: Ես վերջերս «Վիկիպեդիայում» բացեցի իմ անունով էջը: Պարզապես շոկ էր:  Ի՜նչ տեսա՝. չափազանց մակերեսային ու ապատեղեկատվական էջ իմ մասին, իմ ընտանիքի, ծնողներիս մասին: Այդ ինֆորմացիան հավաքվել էր ոչ վստահելի աղբյուրներից, ճշտված չէր, ավելին՝, դրան կցված էին ծայրահեղ սկանդալային հոդվածներ: Էլ ի՞նչ սպասել, թե ինչ է գրված մարդկանց մասին, որոնց հետ մեզ բաժանում են հարյուրամյակներ: Կամ էլ մի ուրիշ բան ասեմ. մեր խմբագրություն գալիս են տեքստեր, որոնք ուղղակի «քոփի- փեյսթ» են «Վիկիպեդիայից»:
Իմ դուստրը ՄՊՀ արվեստաբանության ֆակուլտետն ավարտել է ինձնից 25 տարի հետո, 35 տարեկան է: Նա առավել ինքնուրույն է մտածում, առավել խիզախ է ու իր կարծիքում վստահ, բայց նա ավելի քիչ գիրք է կարդացել, քան ես: Իսկ տարբերությունն ընդամենը 25 տարի է:
Աշխարհն ուղղակի փոխվել է: 20 տարում արմատական փոփոխություններ են տեղի ունեցել: Այո՛, իսկապես, մարդիկ թանգարան են գալիս չպատրաստված, երբեմն թյուր, երբեմն ոչ խորը պատկերացում ունեն այս կամ այն գեղարվեստական ֆենոմենի մասին, և մենք պետք է նրանց այն տանք այն գիտելիքը, որը միայն մենք ունենք: Գիտելիք, որը պետք է մատուցել ժամանակակից տեսանկյունից: Իսկ ժամանակակից մարդուն առավել քան երբևէ հենց արվեստ է պետք:
Ա. Հ.- Արվե՞ստն է փրկությունը:
Զ. Տ. - Արվեստը, որը պահվում է թանգարանում: Թանգարանը պետք է փրկենք ու պահպանենք` առաջին հերթին հենց մե՛ր փրկության համար: