2020-ի Ղարաբաղյան պատերազմը և ԱՄՆ քրիստոնեական կառույցների լռությունը. հետազոտություն

Լիա Ավագյան

Ամերիկացի հետազոտող Ջոել Վելդկամպը «Համերաշխության տարօրինակ պակաս. 2020-ի Ղարաբաղյան պատերազմը և քրիստոնեական քաղաքացիական հասարակությունն Արևմուտքում» հոդվածում անդրադառնում է, թե ինչպես քրիստոնեական կառույցները պատերազմի ընթացքում համերաշխություն չդրսևորեցին հայերի նկատմամբ։

Պատմականորեն արևմտյան քրիստոնյաները, հատկապես ամերիկացիները, ակտիվ համերաշխություն են ցուցաբերել հալածվող քրիստոնյա համայնքների հանդեպ: Ամերիկյան ավետարանական շրջանակները վերջին տասնամյակներում քաղաքական զգալի ազդեցություն են ձեռք բերել՝ ձևավորելով արտաքին քաղաքականություն, որը բխում է թե՛ ներքին, թե՛ միջազգային առաջնահերթություններից: Այս հանրույթը հաճախ է արտահայտվել աշխարհով մեկ քրիստոնյաների հալածանքների դեմ և դրսևորել է նախաձեռնություններ, որոնք առաջ են մղում «միջազգային կրոնական ազատության» օրակարգը:

Սակայն 2020-ի Արցախյան պատերազմին արևմտյան քրիստոնյաների արձագանքը շատ տարօրինակ կերպով գրեթե բացակայում էր: Ինչպես նշում է Ջոել Վելդկամպը՝ «Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմը, որում քրիստոնյա փոքրիկ անկլավը դիմադրում էր մուսուլմանական երկու բռնատիրական պետությունների, հազիվ թե որևէ ազդեցություն ունեցավ ամերիկացի քրիստոնյաների գիտակցության վրա»:

Քրիստոնյաների անտարբերությունը 2020-ի պատերազմին հակասում է պատմության ընդհանուր տրամաբանությանը: 19-րդ դարի վերջին Օսմանյան կայսրությունում հայերի հալածանքները դարձան քաղաքական կարևոր հարց եվրոպացի քրիստոնյաների համար և մարդասիրական առաքելության խթան ամերիկացի քրիստոնյաների համար: Հայոց ցեղասպանության ժամանակ (1915-1923) արևմտյան քրիստոնյաները սկսեցին «տուժածներին օգնելու աննախադեպ արշավ»:

ԱՄՆ նախագահ Հերբերտ Հուվերի (1929-33) խոսքով՝ «հիսուն տարի անընդմեջ կիրակնօրյա դպրոցների ժամանակ հանգանակությունների» շնորհիվ «1919-ին ամերիկացի դպրոցականը Հայաստանի մասին հավանաբար ընդամենը մի փոքր քիչ գիտեր, քան Անգլիայի»:

1915-1926 թվականներին Մերձավոր Արևելքի ամերիկյան նպաստամատույց կոմիտեն (այժմ՝ Մերձավոր Արևելքի հիմնադրամ) Հայոց ցեղասպանությունը վերապրածների համար հավաքեց և ծախսեց ավելի քան 100 մլն դոլար (ավելի քան 1,5 մլրդ դոլար ներկայիս արժեքով)՝ օգնելով մոտ 2 մլն փախստականի:

Սակայն 2020-ի Արցախյան պատերազմի ժամանակ արձագանքը բոլորովին այլ էր: Միացյալ Նահանգների քրիստոնյա առաջնորդների որևէ էական հայտարարություն, բողոքի երթեր, ցույցեր կամ դրամահայթայթման արշավներ գրեթե չեղան:

Վելդկամփը բերում է բազմաթիվ օրինակներ՝

– Եկեղեցիների համաշխարհային խորհուրդը (ԵՀԽ) արեց որոշ խիստ հայտարարություններ, սակայն դրանք հիմնականում չլսված մնացին, քանի որ «ԵՀԽ-ն ֆինանսական դժվարություններով և էապես անամբողջ կազմակերպություն է, որը հասարակական շատ քիչ ազդեցություն ունի»:

– ԱՄՆ կաթոլիկ եպիսկոպոսների համաժողովը պատերազմի վերաբերյալ միայն մեկ հայտարարություն տարածեց՝ կաթոլիկներին կոչ անելով «աղոթել Կովկասում խաղաղության համար»՝ չօգտագործելով «քրիստոնյա» բառը:

– Breakpoint ավետարանական փոդքաստը, որն ունի շաբաթական շուրջ 8 մլն ունկնդիր, հակամարտությանը նվիրեց ընդամենը մեկրոպեանոց հատված՝ ամփոփելով այն որպես «շատ լավ զինված հարևաններ, որոնք ատում են իրար և ստանում տարածաշրջանային ուժերի աջակցությունը, որոնք նույնպես ատում են միմյանց»:

– Christianity Today՝ ամերիկյան ավետարանական աշխարհի ամենահայտնի պարբերականներից մեկը, պատերազմի մասին իր առաջին հոդվածը հրապարակեց հոկտեմբերի 6-ին՝ մեջբերելով արևմտյան կրոնական միայն մեկ առաջնորդի՝ ԱՄՆ միջազգային կրոնական ազատության հարցերով հանձնաժողովի հանձնակատար Ջոննի Մուրին, որը պնդում էր, որ «քրիստոնյաները բնազդաբար չպետք է աջակցեն Հայաստանին զուտ միայն այն պատճառով, որ այն մեծամասամբ քրիստոնյա երկիր է»:

– Ավետարանական կոալիցիան, որի կայքը 2020-ին մոտ 100 մլն դիտում է ունեցել, ընդհանրապես չանդրադարձավ պատերազմին:

– The Christian Broadcasting Network մեդիաընկերությունը (CBN) պատերազմի ժամանակ լրագրողների թիմ ուղարկեց Ղարաբաղ և մոտ 20 պատմություն հրապարակեց: Ի տարբերություն դրա՝ CBN-ը մոտ 60 պատմություն հրապարակեց Համաս-Իսրայել երկշաբաթյա մարտական գործողությունների մասին, որոնք սկսվեցին դրանից վեց ամիս անց:

Հետաքրքրական դրվագ էր, երբ ԱՄՆ Հայոց Արևմտյան թեմի առաջնորդ Հովնան արքեպիսկոպոս Տերտերյանը բաց նամակ հղեց ավետարանական ազդեցիկ առաջնորդ Ֆրանկլին Գրեհեմին, որը «Սամարացու քսակ» մարդասիրական կազմակերպության նախագահն է:

«Դուք ունեք ամբողջ աշխարհում լսելի լինելու ազդեցությունը։ Մենք մեր քրիստոնյա եղբայրներին կոչ ենք անում խախտել իրենց լռությունը»,- գրում էր Հովնան արքեպիսկոպոսը:

Չնայած այս կոչին, Գրեհեմի միակ հրապարակային արձագանքը հնչեց նոյեմբերի 5-ին, երբ նա խնդրեց աղոթել «Լեռնային Ղարաբաղում մարտական գործողությունների հետևանքով տուժած մարդկանց համար»: Միաժամանակ, «Սամարացու քսակ» կազմակերպության տեղակալ Քեն Այզեքսը Ադրբեջանում էր՝ Գյանջայում հայկական հրթիռային հարվածի վայրում տեսանյութ նկարահանելու համար, իսկ հետագայում Ադրբեջանի պաշտոնական հաղորդագրությունների համաձայն՝ «Ադրբեջանի ժողովրդին շնորհավորեց հաղթանակի կապակցությամբ»:

Անտարբերության պատճառները և եզրահանգումներ

Վելդկամփը մատնանշում է մի քանի կարևոր գործոն, որոնք բացատրում են արևմտյան քրիստոնյաների համերաշխության բացակայությունը:

Առաջին՝ պատերազմին նախորդած տարիներին ավետարանական մի քանի բարձրաստիճան պատվիրակություններ էին այցելել Ադրբեջան: Այս այցերին հաճախ օժանդակում էին ԱՄՆ-ում հրեական քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունները, որոնք աջակցում էին Ադրբեջանի հետ Իսրայելի դաշինքին: Կաթոլիկ եկեղեցին ևս ընդգծում էր «Վատիկանի և Ադրբեջանի միջև լավ հարաբերությունների կարևորությունը»:

Երկրորդ՝ Սառը պատերազմի տարիներին հայկական եկեղեցին և հալածյալ քրիստոնյաների պաշտպանության շարժումը հայտնվեցին հակառակ ճամբարներում: Հայկական եկեղեցին աշխատանքային հարաբերություններ էր հաստատել խորհրդային իշխանության հետ, մինչդեռ Արևմուտքում ձևավորվեց քրիստոնյաների հալածանքների դեմ պայքարող ակտիվ շարժում, որն ուղղված էր հիմնականում Խորհրդային Միության դեմ: Ինչպես նշում է Վելդկամպը, «երկու կողմերը գործում էին տարբեր ցանցերի միջոցով, տարբեր առաջնահերթություններով և տարբեր ելակետերով՝ ինչպես միմյանց հետ կապ չունեցող և իրար կողքով անցնող նավեր»:

Երրորդ և թերևս ամենակարևոր՝ Սառը պատերազմից հետո հալածանքների դեմ շարժումը վերափոխվեց «միջազգային կրոնական ազատության» շարժման: Այս շարժումը հիմնված էր կրոնի հատկապես բողոքական ըմբռնման վրա, որը կենտրոնանում է անհատ հավատացյալի և նրա անձնական կրոնական ազատության իրավունքի վրա:

1998 թվականին ընդունված Կրոնական ազատության միջազգային ակտի մոտեցումը բավական նեղ է: Այն թվարկում էր «բռնի զանգվածային վերաբնակեցում», «բռնի կրոնափոխություն», «բռնաբարություն», «ստրկացում», «սպանություն» և այլ մեղադրանքներ՝ նշելով, որ դրանք խնդրահարույց են միայն, «եթե դա կատարվել է անհատի կրոնական համոզմունքների կամ սովորույթների պատճառով»:

«Բաց դռներ» կազմակերպության արձագանքը հստակ ցույց է տալիս այս դինամիկան: Նրանք 2020-ի հոկտեմբերի 28-ին հրապարակված հոդվածում նշում էին՝ «Հայաստան/Ադրբեջան. ազգայնական, ոչ թե կրոնական պատերազմ»: Մեկ այլ հոդվածում բացատրվում էր. «Երկու ազգերի միջև չափազանց ուժեղ ատելություն կա, և քրիստոնյաները կարող են ներքաշվել դրա մեջ»:

Վելդկամպի եզրակացությամբ՝ Կրոնական ազատության միջազգային ակտի աշխարհայացքում «քրիստոնյաների համար անհնար է ու անհասկանալի է «ազգայնական» պատերազմը որպես հալածանք ընկալելը»: Այս շրջանակում «հնարավոր չէ, որ քրիստոնյաներն ունենան համայնքային գոյություն՝ արտահայտված պետության կամ ազգ-պետության միջոցով, որի համար վտանգ է ներկայացնում մեկ այլ ազգ-պետություն»:

Միացյալ Նահանգների քրիստոնեական քաղաքացիական հասարակության կողմից ստեղծված հաստատությունները և գաղափարաբանությունը, որոնք նպատակ ունեին պաշտպանելու հալածվող քրիստոնյաներին, իրականում վերածվեցին կառույցների, որոնք ի վիճակի չէին տեսնել կամ արձագանքել Արցախի հայության տառապանքներին:

Որոշ կազմակերպություններ, ինչպիսիք են «Միջազգային քրիստոնեական կոնցեռնը», «Ի պաշտպանություն քրիստոնյաների», «Ֆիլոս նախագիծը» և այլն, իսկապես քարոզարշավ էին իրականացնում հանուն հայ քրիստոնյաների, սակայն չկարողացան համախմբել ավելի լայն քրիստոնեական հանրույթը:

Հետագայում՝ 2022-ին սկսված Ադրբեջանի կողմից Արցախի շրջափակման ժամանակ, քրիստոնյա որոշ դերակատարներ սկսեցին կոչ անել դադարեցնել շրջափակումը, սակայն դեռ պարզ չէ, թե արդյոք այս քայլերը կվերածվեն «համերաշխության կայուն շարժման արևմտյան քրիստոնյաների և Կովկասում նրանց պաշարված կրոնակիցների միջև»:

Ջոել Վելդկամպի հետազոտությունը փաստում է, որ համերաշխության հաստատումը պահանջում է ավելին, քան պարզապես հավատքի ընդհանրություն: Այն պահանջում է ընդհանուր պատմական փորձառություն, ինստիտուցիոնալ կապեր և ընդհանուր քաղաքական շահեր, որոնք բոլորը բացակայում էին 2020-ի Արցախյան պատերազմի ժամանակ: